(سبەى):
ئامادەکردن: سەنگەر کوردە
بەرزبونەوەى نرخى نەوت و زیادبونى ئەو بڕە پارەیەى لە بەغداوە "بۆ موچە"
رەوانەى هەرێم دەکرێت، هیچ پاساوێکى نەهێشتوەتەوە بۆ درێژەدان بە سیستمى پاشەکەوتى
موچە کە پارتى و یەکێتى لە غیابى گۆڕاندا لە حکومەت بە زۆرەملێ بەسەر موچەخۆراندا
سەپاندیان و ژیانى هاوڵاتیانیان سەخت کرد.
پاشەکەوت چۆن سەپێندرا
هەرچەندە لە کۆتاییەکانى ساڵى (2014)ەوە سەرەتاکانى سەرهەڵدانى قەیرانى
دارایى لە هەرێم دەرکەوتن، بەڵام لە غیابی
بزوتنەوەی گۆڕاندا لە دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان،
پارتى و یەکێتى سیستمى زۆرەملێى پاشەکەوتى موچەیان سەپاند کە بوە هۆى بارگرانى سەر
ژیانى خەڵک و دەیان قەیرانى دیکەى ئابورى و کۆمەڵایەتى بەدواى خۆیدا هێنا و
دادگاکانى پڕکرد لە کەیسى هەڵوەشاندنەوەى خێزانەکان و چەندین گرفتى دیکە.
كاتێك بزوتنەوەی گۆڕان بەشداریی
كابینەی هەشتی حكومەتی هەرێمی كوردستانی كرد تا چركە ساتی دورخستنەوەشی، حكومەتی
هەرێمی كوردستان دو موچە قەرزاری فەرمانبەران بو، بەڵام دواتر دەسەڵاتدارانی هەرێم بە نایاسایى موچەی
فەرمانبەرانیان بۆ چارەكە موچە كەمكردەوە، بەشێوەیەک لە رۆژی (12)ى ئۆکتۆبەرى ساڵى
(2015) بەبڕیارێکی حیزبى پەرلەمانى کوردستان پەکخرا، لەوکاتەوە حکومەت لەژێر هیچ
چاودێرى و فشارێکدا نەبو، بۆیە بێ گەڕانەوە بۆ پەرلەمان بڕیار و رێنماییەکانى
دەسەپاند، لەو چوارچێوەیەدا و دواى پاشەکەوتکردنى چوار موچەى تەواوەتى ساڵى (2015)،
لەکاتێکدا ناڕەزایەتییەکان بە ئامانجى چاککردنى بژێوى و دۆخى دارایى بون، حکومەت
دەستى بۆ قوتى خەڵک برد و بڕیاری ژمارە (64)ی (3/2/2016)ی دەرکرد کە سیستمى
زۆرەملێى کەمکردنەوەى موچەى بە ناوى "سیستمی پاشەکەوتی موچەی فەرمانبەران و
موچەخۆران"ی سەپاند کە بەپێی سیستمەکە موچەی فەرمانبەران بەپێی زۆر و کەمی
موچەکانیان پاشەکەوت دەیانگرتنەوە بەشێوەیەک کە لە (15٪ بۆ 75٪)ی موچەکانیان
پاشەکەوت دەکرا، ئەوەش بە پاساوى قەیران و پێدانى موچە بەو بڕە (30) رۆژ جارێک.
بەهار مەحمود، ئەندامى خولى پێشوى پەرلەمانى
کوردستان و ئەندامى ئێستاى ئەنجومەنى نوێنەرانى عێراق لە فراکسیۆنى گۆڕان، دەڵێت:
"گۆڕان پەرلەمانی كردە سەنگەری بەرگری لە موچە و قوتی خەڵك، هەر بۆیە دواى داخستنى
پەرلەمان پیلانی برینی موچەی فەرمانبەران جێبەجێ کرا".
(317) ملیار لە بەغداوە
هەرچەندە پاساوى سەپاندنى سیستمى پاشەکەوت شەڕى داعش و زۆرى خەرجى هێزە
ئەمنییەکان و دابەزینی نرخی نەوت و راگرتنى بودجەى هەرێم بو لە بەغداوە، بەڵام
لەدواى ئاڵۆزبونى پەیوەندیەکانى هەولێر و بەغدا لەسەر ئەنجامدانى ریفراندۆم و دواى
راگەیاندنى سڕکردنى ئەنجامەکەى بە فەرمى لەلایەن نێچیرڤان بارزانى سەرۆکى
حکومەتەوە، بەغدا لە مانگى نیسانى ساڵى رابردوەوە (317) ملیار و (540) ملیۆن
دینارى وەک سلفەیەکى مانگانە و بۆ موچەى فەرمانبەران رەوانەى هەرێم کرد، هاوکات
لەگەڵ بەردەوامیى فرۆشتنى نەوت بە شێوەى سەربەخۆ و داهاتى خاڵە سنورییەکان، بەڵام
حکومەت درێژەى دا بە سیستمى پاشکەوت.
کەمکردنەوەى رێژەى پاشەکەوت
دواى ئەوەى بەغدا بەردەوامى دا بە رەوانەکردنى ئەو سلفەیە، دوبارە
ناڕەزایەتى مامۆستایان و فەرمانبەران سەریهەڵدایەوە تا بەناچاریى و لەژێر فشاردا
حکومەتى هەرێم و وەزارەتى دارایى رێژەى پاشەکەوتى موچەى کەمکردەوە، بەڵام سیستمەکە
بەردەوامیى پێدرا.
لەژێر فشاری خۆپیشاندان و مانگرتنی مامۆستایان و
تەندروستکاران و فەرمانبەراندا، حکومەتی هەرێم دەستکاریی پاشەکەوتی موچەى کرد و ئەنجومەنى
وەزیرانى هەرێم لە (28/3/2018) بڕیاریدا بە درێژە پێدانى سیستمى پاشەکەوت، بەڵام
بە دەستکاریکردنى ئەو رێژەیى لێى پاشەکەوت دەکرێت بە (10% بۆ 30%).
بەپێى ئەو سیستمە کە تائیستا بەردەوامیى هەیە، ئەو
موچەخۆرانەی کە موچەکانیان تا (400) هەزار دینارە موچەی تەواوەتی وەردەگرن و هیچ
بڕێکیان لێ پاشەکەوت ناکرێت و ئەو فەرمانبەرانەی کە پێشتر (50%)ی موچەکانیان
پاشەکەوت کراوە لەمەوداو (18%)ی پاشەکەوت دەکرێت و ئەوانەی پێشتر (60%)ی
موچەکەیان پاشەکەوت کراوە ئێستا (23%)یان لێ پاشەکەوت دەکرێت و هه‌ر موچەخۆرێک
موچەکەی (800) بۆ (900) هه‌زار دینار بێت (18%)ی لێ پاشه‌که‌وت ده‌کرێت و ئه‌و فه‌رمانبه‌ره‌ی
موچەکەی ملێۆنێک دینارە (23%) و ئەو فەرمانبەرانەی موچەکانیان دو ملیۆن دینارە
(25%)ی لێ پاشەکەوت دەکرێت.
کاریگەرى پاشەکەوت و قەیرانى دارایى لە ژیانى خەڵک
لە چوار ساڵى رابردودا قەیرانى دارایى و سیستمى زۆرەملێى پاشەکەوت کاریگەرى
راستەوخۆى نەرێنى کردە سەر ژیانى موچەخۆران و هاوڵاتیان و دەیان کێشەى کۆمەڵایەتى
بەدواى خۆىدا هێنا.
ساڵى رابردو رێکخراوی
پەرەپێدانی تواناکانی لاوان لە کۆنفڕانسێکدا کە نوێنەری دادگا، یەکێتیی زانایان،
دەستەی هۆشیاری کۆمەڵایەتی و ژمارەیەک لە توێژەر و مامۆستایانی زانکۆ بەشدارییان
تێدا کرد، تیشک خرایە سەر هۆکار و دەرئەنجامەکانی تەڵاقدان کە "بە پێی ئامار
و داتاکان، ئەو حاڵەتە بەرەو ئاستێکی بەرز، زیادیکردوە" و تییدا هۆکارى
سەرەکى جیابونەوەى هاوسەران بۆ قەیرانی دارایی گەڕێنرایەوە.
لەوبارەیەوە تەها
ئەحمەد توێژەی کۆمەڵایەتی، دەڵێت:"بەپێى ئامارەکانى وەزارەتى داد لە ساڵی (2010)وە
تا مانگی حوزەیرانی ساڵی (2017)، (46) هەزار و (580) حاڵەتى جیابونەوە تۆمار کراوە
کە لەو ساڵانەی قەیرانی دارایی هەبوە، رێژەکە زیادی کردوە، بۆیە دەتوانین قەیرانى
دارایى بە هۆکاری سەرەکی حاڵەتی تەڵاق لەقەڵەم بدەین"
هەر لەوبارەیەوەد. خالید حەیدەر، مامۆستاى زانکۆ و
پسپۆرى ئابورى بە (سبەى) راگەیاند؛ بنەماى جوڵاندنى بازاڕ ئەوەیە کە خواست هەبێت،
ئەوەش پەیوەستە بە بونى پارەوە، بۆیە کە قەیرانى دارایى رویدا و دەستبرا بۆ موچەى
خەڵک و سیستمى پاشەکەوتى موچە دانرا ئەو خواستە کارایە وەک جاران نەما و جوڵەى
ئابورى لاواز بو، وردەوردە ئابورى پوکایەوە، لە دواى سەرهەڵدانى هەر قەیرانێکى
ئابوریش کێشەى کۆمەڵایەتى سەرهەڵدەدات.
د. خالید دەڵێت:"لە قەیرانى ئابوریدا کێشەکە تەنها لەو
کەرتە نامێنێتەوە و بوارەکانى دیکەى ژیانى هاوڵاتیان دەگرێتەوە، زۆرى رێژەى
جیابونەوە نیشاندەرى ئەوەیە قەیرانەکە کاریگەرى زۆرى کردوەتە سەر ژیانى خەڵک".
ئەو شارەزایەى ئابورى پێیوایە؛ ئەوانەى فەرمانبەرن و
داهاتى سنورداریان هەیە زیاتر قەیرانەکە لەسەریان رەنگى داوەتەوە، "بەوپێیەى زۆرجار
لەکاتى قەیرانى لەو شێوەیە ئەو چین و تویژانەش پەنا بۆ کارى دیکە دەبەن بۆ ئەوەى
پێداویستیەکانیان پڕ بکەنەوە، بەڵام ئەو کاتەش دوبارە کێشەى دیکە سەرچاوە دەگرێت
بەو پێیەى خەڵک هەست بە ماندویى و بێزارى دەکات، واتە تا قەیرانەکە بەردەوام بێت لێکەوتە
و کاریگەرییەکانیشى بەردەوامییان دەبێت و کاریگەرى راستەوخۆى لەسەر تاک دەبێت تا
بەتەواوەتى کۆمەڵگە دەگرێتەوە".
پشکى هەرێم و نەمانى پاساوى پاشەکەوت
بەپێى خەمڵاندنەکانی وەزارەتی پلاندانانی عێراق
ژمارەی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان (14%)ی عێراقە، بەڵام لە بودجەى گشتى ساڵى
(2019) تەنها (12.6%)ى بودجەی گشتی عێراق بۆ هەرێمی کوردستان دانراوە کە دەکاتە
بڕی (9) ترلیۆن و (783) ملیار و (25) ملیۆن و (811) هەزار دینار، بە مەرجێک هەرێمی
کوردستان رۆژانە (250) هەزار بەرمیل نەوتی خۆی رادەستی کۆمپانیای نیشتیمانی بە
بازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) بکات و داهاتەکەی بگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی گشتی دەوڵەت.
بەپێى پڕۆژەى پەسەندکراوى بودجە کە
پەرلەمانتارانى کورد لە لیژنەى دارایى جێگیریان کرد، لە ئەگەرى رادەستنەکردنى
نەوتیشدا بەغدا (521) ملیار دینارى مانگانە رەوانەى هەرێم دەکات بەشێوەیەک (454)
ملیار دینارى بۆ موچەى فەرمانبەران و (67) ملیارى بۆ پێشمەرگەیە، بەشێوەیەک بەپێی
ماددەی (10) بڕگەی (ج)، حکومەتی عێراقی ناچار کراوە بەوەی (موچەی فەرمانبەرانی
هەرێم) بدات، لە هەمان مادە و بڕگەی (ب) حکومەتی عێراقی ناچار کردوە کە موچەی
پێشمەرگە بدات.
هەروەک بەپێی خشتەی (و) باسی ئەو خەرجییانە دەکات کە بە شێوەی
مەرکەزی پارەدار دەکرێن و لەو جەدوەلەدا بەشێک هەیە بە ناوی (تعویضات الموضفین) کە
مەبەست لێی موچەی فەرمانبەرانە و پشکی هەرێم بە (5,448,000,000) دینار دیاریکراوە
کە ئەگەر دابەشی (12) مانگ بکرێت، دەکاتە (454) ملیار دینار و لە برگەی (ج)
حکومەتی عێراقی ناچارکراوە بە خەرجکردنی ئەو بەشەی بودجە کە بۆ موچەی فەرمانبەرانی
هەرێمی کوردستانە.
پێشتریش وەزیرى دارایى هەرێم بە ئاشکرا
رایگەیاند: بۆ کۆتایى هێنان بە سیستمى پاشەکەوت پێویستیان بە بڕى (150) ملیار
دینارى دیکەی مانگانەیە، بەو پێیە پشت بەستن بەو پارەیەى لە بەغداوە دێت کە پێشتر
(سبەى) ئاشکراى کرد لەم مانگەدا واتە لە یەکەم مانگى ساڵى نوێوە بەغدا (454) ملیارەکەى
ناردوە لەگەڵ داهاتى ناوخۆ و نەوت، حکومەتى هەرێم دەتوانێت موچەى تەواو دابەش بکات
و هیچ بەهانەیەک نەماوە بۆ درێژەدان بە پاشەکەوت کە هاوڵاتیان نەدەزانن ئەو
پارەیەیان لەکوێیە نەدەتوانن لە مامەڵە و قەرزەکانى لاى حکومەت سودى لێوەر بگرن، واتە
هیچ ژمارە بانکییەک نەکراوەتەوە بۆ ئەو مەبەستە کە پێشتر زۆر جەختى لێدەکرایەوە.
لەوبارەیەوە ئەحمەد حاجی رەشید، ئەندامی لیژنەی
دارایی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بە (سبەى) وت: "لەکاتی گفتوگۆکانی بودجە
لەناو لیژنەی دارایی، پەرلەمانتارانی لیستی شیعەکان پێیانوتوین لەم مانگەوە حکومەتی
عێراق بڕی (450) ملیار دیناری بۆ هەرێمی کوردستان ناردوە بەوپێیە، داهاتی هەرێمیش
لەئێستادا زیاتر لە (600) ملیار دینارە، بۆیە هیچ پاساوێک بۆ پاشەکەوتی موچەی
فەرمانبەرانی هەرێم نەماوە".
هاوکات هۆشیار عەبدوڵا ئەندامێکی لیژنەی دارایی
لە پەرلەمانى عێراق رەتی دەکاتەوە ناردنی موچە بۆ هەرێم پەیوەست بێت بە رادەستكردنی
نەوت و جەخت دەکاتەوە لەوەی؛ حکومەتی بەغدا ناچارکراوە بەوەی موچەی فەرمانبەران و
پێشمەرگە خەرج بکات.
ئەو پەرلەمانتارەى گۆڕان لە لێدوانێکدا بۆ
(سبەى) جەخت دەکاتەوە لەوەى لە کۆبونەوەکانى لیژنەکەیان و دواتر پەسەند کردنى
پڕۆژە یاساکە رێککەوتن کراوە لەسەر ئەوەی موچە دور بێت لە ململانێی سیاسیی و
دۆسییە نەوت.
ئەولەویەت دەبێت لابردنى پاشەکەوت بێت
ئەوکاتەى قەیرانەکە سەرى هەڵدا نرخى یەک بەرمیل
نەوت بۆ نزیکەی (25) دۆلار دابەزى، ئیستا هاوکات لەگەڵ بەردەوامى رەوانەکردنى پارە
لە بەغداوە نرخى نەوت (60) دۆلارى تێپەڕاندوە، بەڵام زانیارییەکان ئەوە دەخەنەڕو
کە حکومەت هەوڵ دەدات قەرزى کەڵەکە بوى کۆمپانیا بیانییەکان بداتەوە، لەکاتێکدا
بەپێویست دەزانرێت ئەولەویەتى حکومەت لابردنى سیستمى پاشەکەوت و گەڕاندنەوەى
سەقامگیرى دارایى و کۆمەڵایەتى بێت بۆ هەرێم.
لەو بارەیەوە عەلی حەمەساڵح، سەرۆکی فراکسیۆنی
گۆڕان لە پەرلەمانی کوردستان ئەوە دەخاتەڕو؛ بەو بڕە پارەیەی لە بەغداوە دێت لەگەڵ
داهاتی فرۆشتنی نەوت و داهاتی ناوخۆی هەرێمی کوردستان، حکومەتی هەرێم مانگانە
(یەک) ترلیۆن و (270) ملیار دیناری لەبەردەستە کە (400) ملیار دیناری لە موچەی
فەرمانبەرانی هەرێم (بەبێ پاشەکەوت) زیاترە.
دەڵێت:"بۆیە لەگەڵ پێکهێنانى کابینەى نوێى حکومەت دەبێت له
مانگی یه‌که‌مدا یاسای چاکسازیی به ده‌وڵه‌مه‌ندکراوی تێده‌په‌ڕێت، به‌وه‌ش
داهاتێکی گه‌وره ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ خه‌زێنه‌ی گشتی، که ده‌توانرێت کوردستانی پێ
ئاوه‌دان بکرێته‌وه".
لاى خۆیەوە د. خالید حەیدەر پێیوایە؛ کاتى ئەوە هاتوە
سیستمى پاشەکەوت لاببرێت، بەتایبەت کە نرخى نەوت بەرز بوەتەوە و ئەو پارەیەى لە
بەغداوە دێت بەردەوامە و بڕیارە زیادیش بکات، بەڵام ئەوەى ئێستا گرنگە ئەوەیە کە
دەبێت حکومەت بیر لەوە بکاتەوە سەرچاوەى داهات زیاد بکات و هەنگاو بنێین بەوەى
پەیکەرى ئابورى ببێتە پەیکەرێکى جۆراوجۆر جگە لە نەوت پشت ببەستێت بە بوارەکانى
کشتوکاڵ پیشەسازى و تەنانەت گەشتوگوزاریش، بۆئەوەى قەیرانەکە دوبارە نەبێتەوە.
دەشڵێت:"هەرچەندە حکومەت رایگەیاندوە کە قەرزارى
کۆمپانیا ناوخۆ و بیانییەکانە، بەڵام دەبێت ئەولەویەتى سەرەتاى باشکردنى ژیانى
خەڵک و موچەخۆران و لابردنى پاشەکەوت بێت".