(سبەی):

هەژمون و رۆڵی ئێران لە عێراق سوریاو وڵاتانی ناوچەکە، وایکردوە نەیارانی کۆماری ئیسلامی زیاتر هەوڵەکانیان چر بکەنەوە بۆ لێدان لە بەرژەوەندییەکانی ئەو وڵاتەو وەک دەڵێن؛ رێ بە دروستبونی هیلالی شیعە نادەن.

ئایا هیلالی شیعە خەونی دەسەڵاتدارانی ئێرانە یان وەهمێکە نەیارانی کۆماری ئیسلامیی دروستیان کردوە؟

دەستەواژەی هیلال یا (کەوانی شیعە) دوای کاردانەوەی ئێران بەرامبەر بە دەسەڵاتە سوننیەکانی جیهانی عەرەبی زیاتر بڵاوبوەتەوە و دەستەواژەیەکی سیاسی نەیارانی کۆماری ئیسلامی ئێرانە لە ئاستی وڵاتانی جیهانی عەرەبی و دەسەڵاتەکانیدا لە دژی سیاسەتەکانی ئەو وڵاتە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەکارهاتوە.

ئەگەر لە نەخشەی رۆژهەڵاتی ناوەراست بڕوانین هێڵێکی کەوانەی وڵاتانی (لوبنان، سوریا، عێراق، ئێران، پاکستان و ئەفغانستان) بە یەکترەوە دەبەستێتەوە و ئەم کەوانەیەش زۆربەی ئەو وڵاتانە دەگرێتەوە کە خەڵکی شیعە مەزهەبی تێدا نیشتەجێیە و ئەمەش دەتوانێت سوننەکان لە داهاتوی دەسەڵات و پێگەی بەهێزی سیاسی خۆیان لەو وڵاتانە و تەنانەت جیهانیش نیگەران بکات.

لەگەڵ سەرهەڵدانی داعش لە سوریا و عێراق ئاماژەکانی خەونی هیلالی شیعی زیاتر دەرکەوت

لەگەڵ سەرهەڵدانی داعش لە سوریا و عێراق و دەستوەردانی سەربازیی کۆماری ئیسلامی ئێران لەو دو وڵاتە و دواتر لوبنان ئاماژەکانی خەونی هیلالی شیعی زیاتر دەرکەوت و کۆماری ئیسلامی ژمارەیەک فەرماندەی سەربازیی سەر بە سوپای پاسدارانی رەوانەی ئەو دو وڵاتە کرد و بە هێزێکی زۆرەوە هەوڵی پاراستنی دەسەڵاتی بەشار ئەسەدی سەرۆک کۆماری رژێمی سوریای دا کە بنەماڵەکەی شیعەی عەلەوین و زیاتر لە نیو سەدەیە حوکمی وڵاتێک دەکەن کە زۆربەی سوننەن.

لە سەرەتای دروستبونی داعشەوە کۆماری ئیسلامی ئێران پەنجەی تۆمەتی بۆ سعودیە و ئیمارات و تورکیا راکێشا کە پشتیوانی ئەو چەکدارانە دەکەن و خۆیان بە هەڵگری بیروبڕوای سوننە دەزانن.

هەندێک سەرچاوە باس لەوە دەکەن یەکەمجار دەستەواژەی (هیلالی شیعی - Shiite Crescent) لە ساڵی (2004) لە لایەن  شا عەبدوڵای پاشای ئوردن بۆ دەسەڵاتی نوێی عێراق بەکار هاتوە وەک ئاماژەیەک بە پێکهێنانی حکومەتی شیعە لە بەغدا و هۆشداریی دا کە کۆماری ئیسلامی ئێران بە هاوکاریی (حیزبوڵا) لە لوبنان دەیەوێت حکومەتێکی شیعە لە بەغدا پێکبێنێت و بەشێک لە خەونی گەیشتن بە هیلالی شیعە بەدی بهێنن.

دوای ئەوە لە ساڵی (2006) هەر یەکە لە شا عەبدوڵا، پاشای ئوردن و حوسنی موبارەک سەرۆکی ئەوکاتی میسر رایانگەیاند؛ شیعەکانی جیهان بە ئێران وەفادارترن تا ئەو وڵاتانەی تێیدا دەژین و ئەم تێڕوانینانەش بە گشتی لە ئاستی دەسەڵاتداریی سوننەکان لە جیهاندا زیاتر بڵاوبوەتەوە.

کۆماری ئیسلامیی ئێران بەردەوام بە بیانوی پشتگیریی هێڵی بەرگریی لە دژی ئیسرائیل، بونی خۆی لە لوبنان و سوریا بەهێزتر کردوە و ئەمەریکاش نیگەرانیی خۆی لەو پێگەیەی ئێران لە عێراق و سوریا و لوبنان هەیەتی، دەربڕیوە و وەک هەڕەشەیەک لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەقەڵەمی داوە.

کۆماری ئیسلامی ئێران و رژێمی سوریا لە ساڵی (1979) هاوپەیمانیان لە ناوچەکەدا راگەیاندوە کە رەگ و ریشەکەی بۆ دژایەتی ئیسڕائیل دەگەڕێتەوە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لە بەرامبەردا تورکیا و ئیسڕائیل هاوپەیمانیەکیان پێکهێنا بۆ کەمکردنەوەی هەیمەنەی ئێران و سوریا لە ناوچەکە، بەڵام سەرەڕای ئەو هاوپەیمانییەش ئەنقەرە و تەلئەبیب پەیوەندییەکانیان ئاڵۆزیی تێکەوت و بە رواڵەت دژایەتیی یەکتریان دەکرد.

سعودیە پێگەی بەهێزی لە کۆتاییهێنانی جەنگی ناوخۆیی لوبنان هەبو لە ساڵی (1989) و توانی بە هەیمەنە و کاریگەری ئەو وڵاتە و هاوکارییە نێودەوڵەتییەکان لە ساڵی (1996) رێککەوتنێکی سیاسی و دیپلۆماسی لەو وڵاتە بێنێتە ئاراوە و ئەمەش بوە هۆی وروژاندنی کۆماری ئیسلامی و زیاترکردنی دەستوەردانەکانی لە رێگەی حیزبوڵای لوبنان و سوریاوە کار بۆ لاوازکردنی هەیمەنەی سعودیە بکەن لەو وڵاتە.

حیزبوڵای لوبنان لە ساڵی (1980)ەوە تا ئێستا توانیویەتی بەهۆی هاوکارییە سەربازی و لۆجستی و داراییەکانی کۆماری ئیسلامیی ئێران خۆی بەهێز بکات، ئەمەش بە بەردەوامی مایەی نیگەرانی سعودیە بوە و تەنانەت لە لایەن ریازەوە بە گروپێکی تیرۆریستی لەقەڵەم دراوە و چاودێرانیش پێیانوایە؛ کۆماری ئیسلامی ئێران لە رێگەی حیزبوڵا لە لوبنان و حەماس لە فەلەستین پلانەکانی سعودیەی بۆ ئاشتی لەو دو ڵاتە شکست پێهێناوە و هەیمەنەی سیاسی و سەربازیی خۆی زیاتر کردوە.

روخانی رژێمی بەعس لە عێراق بوە هۆی گۆڕانکارییەکی گەورە بۆ دەستوەردانی ئێران

روخانی رژێمی بەعس لە عێراق لەلایەن ئەمەریکاوە لە ساڵی (2003) بوە هۆی "گۆڕانکارییەکی گەورە بۆ دەستوەردانی ئێران" و لە بەرامبەردا سعودیە هیچ جۆرە دەستوەردانێکی راستەوخۆی لەو وڵاتە نەکرد سەرەڕای ئەوەی ریاز ناکۆکی و ململانێیەکی قورسی لەگەڵ سەدام حسێنی سەرۆکی رژێمی بەعس هەبو، جگە لەوەی هاوسنورە لەگەڵ ئەو وڵاتە.

بە گشتی ئێران ئەو هەلەی لە بەرژەوەندی خۆی و شیعەکانی عێراق قۆستەوە و هاوکاریی گروپە شیعەکانی دەکرد بۆ پێکهێنانی حکومەتێکی نوێی شیعی دوای سەدام و ئەمەش بوە هۆی زاڵبونی هەیمەنەی سیاسی ئەو زۆرینە شیعەیەی کە لە رابردودا رۆڵیان لە دەسەڵاتی سیاسی بەغدا پێنەدەدرا و بگرە سەرکوت دەکران و ئەمەش ئێرانی لە خەونەکەی زیاتر نزیک کردوەتەوە.

شیعەکان کۆتاییان بە ناسنامەی عێراقی سوننی لە ناوچەکەدا هێنا و ناسنامەی عێراقی عەرەبی شیعەیان کردە جێگرەوەی دروشمەکانی سەدام حسێن، و دەوترێت بەردەوام گروپە شیعەکانیشی هانداوە بۆ پەرەپێدانی دەسەڵاتی سیاسی و بگرە سەربازیش لە عێراقدا.

هاوکات مانگی رابردو هێزى وشکانى ئەمەریکا راپۆرتێکى (1300) لاپەڕەیی لەبارەی ئۆپەراسیۆنى وڵاتەکەى لە نێوان ساڵانى (2003 تا 2018) لە عێراق بڵاوکردەوە، کە لە ئامادەکردنیدا نزیکەى هەزار بەڵگەى نهێنى تێدایە و تێیدا ئەوە خراوەتەڕو؛ دواى ئەو چەند ساڵە و گۆڕانکارییەکان لە عێراق، وا دەردەکەوێت کە ئێران براوەى یەکەمە لە عێراق.

هەوڵەکانی ئێران لە عێراق نیگەرانیی وڵاتانی (کۆمکاری وڵاتانی عەرەبی) لێکەوتوەتەوە و تەنانەت پەیوەندییەکانی ئەو وڵاتە و کۆمکاری بەرەو ئاڵۆزیی زیاتر بردوە، بەڵام کۆماری ئیسلامیی ئێران هەوڵەکانی خۆی خستوەتەگەڕ بۆ ئەوەی زیاتر سعودیە بە هۆکاری گرژییەکان و ناکۆکییەکانی نێوان وڵاتانی ئیسلام لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە قەڵەم بدات و لە یەک کاتدا پەیوەندییەکانی لەگەڵ زۆربەی وڵاتانی عەرەبی سوننە تێک نەدات.

سەرەڕای ئەو ناکۆکییانەی لە نێوان تاران و ریازدا هەیە بۆ سەپاندنی هەیمەنەی خۆیان لە نێو وڵاتانی ئیسلامی، بەڵام تاکە رێگریی بەهێز لە بەدی نەهاتنی خەونی هیلالی شیعی لە رۆژهەڵاتی ناوەراست بونی هێزەکانی ئەمەریکایە لە ناوچەکانی سنوری نێوان سوریا و عێراق، کە لەدوای شەڕی داعش و لە ساڵی (2014)ەوە پێگەی خۆی لەو ناوچانە قایمتر کردوە، بەشێوەیەک وا دادەنرێت هێشتنەوەی بنکەی "تەنەف" لە سوریا لەلایەن ئەمەریکاوە بەو ئامانجەیە.