(سبەی):

راپۆرت: وریا فەتاح

دوای پێكهێنانی كابینەی (نۆ)ی حكومەتی هەرێم و دەركەوتنی ئاسۆی پەیوەندییەكی نوێ لە نێوان (هەولێر و بەغدا)، لە ئێستادا پرسی رێككەوتنێكی نوێ لە نێوانیان خواستی هەردولایە، ئەندامە كوردەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقیش جەخت لەوە دەكەنەوە، رێككەوتن لەگەڵ بەغدا تاكە چارەسەرە و گرەنتی پاراستنی ئابوری و سەروەری هەرێمی كوردستانە.

د. موسەنا ئەمین: "هیچ گومانم نیە تاكە چارەسەری ئێمە رێككەوتنە لەگەڵ بەغدا"

د. بەهار مەحمود: "بەغدا كلیلی چارەسەرەكانی هەرێمە"

ئەحمەد حاجی رەشید: "بژاردەی یەكەم و دوەم و كۆتایی ئەوەیە كە دەبێت مامەڵە لەگەڵ بەغدا بكەین"

دانا جەزا: "پێویستە رێككەوتنێكی درێژخایەن بكرێت"

بەختیار شاوەیس: "هەمیشە هەرێم لە رێككەوتنەكاندا قازانجی كردوە"

هەرچەندە دوای روخانی رژێمی پێشو لە ساڵی (2003) و بیناكردنی عێراقێكی فیدراڵی و نوسینەوەی دەستورێكی نوێ، بەڵام ئەمە نەبوە هۆی ئەوەی چیتر كێشەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراقی چارەسەر بێت و لە ئێستاشدا بە تەنیشتی دەستورەوە كۆمەڵێك كێشەی هەڵواسراو هەیە، لە ماوەی (16) ساڵی رابردوش بەردەوام كێشەكانی نێوانیان هەڵبەز و دابەزی كردوە.

رێككەوتن لەگەڵ بەغدا وەك كلیلی چارەسەر
لەم راپۆرتەدا (سبەی) بۆچونی نوێنەرە كوردەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی لە فراكسیۆنەكانی (گۆڕان، پارتی، یەكێتی، كۆمەڵ، یەكگرتو) وەرگرتوە، لەبارەی پەیوەندییەكانی نێوان (هەولێر و بەغدا) و چۆنیەتی دروستكردنی لێكتێگەشتن و رێككەوتنێكی هاوبەش، هەموان هاورٍا و یەك بۆچونن كە پێویستە هەرێم لەگەڵ حكومەتی ناوەند رێككەوتن بكات.



دكتۆر موسەنا ئەمین ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران لە فراكسیۆنی یەكگرتوی ئیسلامی دەڵێت: هیچ گومانی تێدانیە تاكە چارەسەری ئێمە رێككەوتنە لەگەڵ بەغدا و هەر ئەوەش دەتوانێ كێشەكانی هەرێم چارەسەر بكات، چونكە داهات و جوگرافیا و جوڵەی ئاسمانی و هەمو شتەكانمان لە دەستی ئەواندایە.



هاوكات دانا جەزا ئەندامی پەرلەمانی عێراق لە فراكسیۆنی (پارتی) هەمان بۆچونی هەیە و پێی وایە؛ ئێستا تێگەیشتنێكی تەواو هەیە لەلایەن عێراقەوە بۆ رێككەوتنێكی ستراتیژی درێژخایەن لەگەڵ هەرێمی كوردستان، چونكە پێیان وایە سەقامگیریی سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتی لە عێراقدا پەیوەستە بە رێككەوتن و سەقامگیریی پەیوەندییەكان لەگەڵ هەرێم.

ئەو باس لەوە دەكات، هەرێمی كوردستانیش پێویستی بە سەقامگیریی سیاسی و ئابوری هەیە، بۆیە رێككەوتن لەگەڵ بەغدا گرنگ و پێویستە

هەرێم بەردەوام لە رێككەوتنەكاندا قازانجی كردوە
دەربارەی ئەوەی ئاخۆ جگە لە رێككەوتن، بژاردەیەكی دیكە لەبەردەم هەرێمدا هەیە یان نا، بەختیار شاوەیس پەرلەمانتاری (یەكێتی) لە ئەنجومەنی نوێنەران، رایگەیاند: پڕۆسەی سیاسی لە عێراق بەرگەی گێرمە و كێشەی زیاتر و ئاڵۆزییەكان ناكات، بۆیە فاكتەرە ناوخۆیی و دەرەكیەكانیش بەرەو ئەوە دەچن كە دەبێت هەرێم و بەغدا رێك بكەون، بۆیە پێویست دەكات هەرێمیش بەو ئاراستەیە هەنگاو بنێت كە رێككەوتن لەگەڵ بەغدا بكات.



ئەو پەرلەمانتارە وای بۆ دەچێت كە هەرێمی كوردستان تەنها لە رێككەوتنەكاندا قازانجی كردوە و دۆخی هەرێم و گوزەرانی خەڵكەكەی باش بوە، بە پێچەوانەوە ئەو كاتانەی گرژی و ئاڵۆزی هەبوە و رێككەوتن وەلا نراوە و توشی قەیران و دۆخێكی ئاڵۆز بۆتەوە.

بەبڕوای ئەحمەدی حاجی رەشید پەرلەمانتاری كۆمەڵی ئیسلامی لە ئەنجومەنی نوێنەران؛ مادام هەرێم بەشێكە لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقی فیدراڵ بۆیە دەبێت پەیوەندییەكان لەو چوارچێوەیەدا رێكبخرێن. ئەو دەڵێت: ئێمە خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆنین تا بژاردەی دیكەمان هەبێت و بڵێین لەگەڵ بەغدا مامەڵە ناكەین، كەواتە بژاردەی یەكەم و دوەم و كۆتایی ئەوەیە پەیوەندییەكانمان لەگەڵ ناوەند رێكبخەین و لە چوارچێوەی بنەما فیدڕاڵیەكاندا رێككەوتن بكەین.

ئەو پەرلەمانتارە پێی وایە، ریفراندۆم دەریخست بۆ هەمو لایەك كە لە دەرەوەی ئەو چوارچێوە فیدڕاڵییە هەر بژاردەیەكی تر تاقی بكرێتەوە كێشەی گەورە بە دوای خۆیدا دەهێنێت، وەك چۆن ریفراندۆم بژاردەیەكی دەرەوەی ئەو چوارچێوە دەستورییە بو كە هیچ ئالیەتێكی چارەسەركردنی كێشەكانیشی پێنەبو.

لای خۆیەوە د. بەهار مەحمود ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە فراكسیۆنی گۆڕان ئاماژە بەوە دەكات؛ عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانی ئێستا، تێگەشتنێكی جیاوازتری لەوانەی پێش خۆی هەیە، بۆیە هەرێم لەسەریەتی سود لەوە وەربگرێت و پەرەی پێبدات، وەك پیشاندانی نیازپاكیش بۆ رێككەوتن، هەرێمی كوردستان لەسەریەتی ئەو چەند مانگەی لەمساڵ ماوە پابەند بێت بە ناردنی (250) هەزار بەرمیلی رۆژانە وەك ئەوەی لە یاسای بودجەدا هاتوە، چونكە ئەگەر وانەبێت بەدڵنیاییەوە ئەوەی لە یاسای بودجەی ئەمساڵدا پەسەند كراوە، ساڵی داهاتو فراكسیۆنە عەرەبیەكان ئەستەمە رێگە بدەن ئەوە دوبارە ببێتە و دەشیكەنە خاڵێكی لاواز بەڕوی عەبدولمەهدیدا كە نیاز باشی پیشانی هەرێم داوە.




كابینەی (نۆ) و تێڕوانینی بۆ كێشەكان
دوای پێكهێنانی كابینەی (نۆ)ی حكومەتی هەرێمی كوردستان نیەتێكی رون بۆ دروستكردنەوەی پەیوەندییەكان لەگەڵ بەغدا هاتەكایەوە، بەشێوەیەك دوای (16) ساڵ و لە سۆنگەی رێككەوتنی سیاسی نێوان (گۆڕان و پارتی)ەوە، بڕیاردرا بەكردار هەنگاو بۆ پێكهێنانی دەستەیەكی دانوستان بۆ پێكهێنانی مەفە دەستورییەكانی گەلی كورد بنرێت.

لە هێڵە گشتیەكانی كارنامەی كابینەكەش تەواوی كێشەو گرفتەكان رونكراوەتەوە و ئاماژە بە شێوازی رێگە چارەسەرەكان كراوە بەم شێوەیە:

یەكەم/ حكومەتی هەرێمی كوردستان لایەنی فەڕمی دانوستان دەبێت لەگەڵ حكومەتی فیدڕاڵی بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، بۆ ئەم مەبەستە حكومەتی هەرێم دەستەی دانوستان دروست دەكەن، بۆ دانوستان لەگەڵ بەغداد.

دوەم/ دەستور بنچینەی هەر دانوستانێكی هەولێر لەگەڵ بەغدا دەبێت بۆ دۆسیەكانی مادەی (140) و پێشمەرگە و بودجە و سامانە سروشتییەكان و زیندانیانی سیاسی و زیانلێكەوتوانی دەستی رژێمی پێشو و مافە دەستورییەكانی دیكە.

سێیەم/ هەوڵەكان بۆ ئاسایكردنەوەی رەوشی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم، گەڕانەوەی دۆخی ئەو ناوچانەش بۆ پێش (10/6/2014) و دەست بە جێبەجێكردنی قۆناغەكانی ماددەی (140)ی دەستور بكرێت.

چوارەم/ هەڕەشەی تیرۆر، حكومەتی هەرێم بۆ روبەڕوبونەوەی تیرۆرستان ئامادەیی هاوكاری تەواوە لەگەڵ حكومەتی فیدڕاڵ و هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتی دژ بە تیرۆر، بۆ ئەم مەبەستەش هێزی پێشمەرگە ئامادەیە هاوكاری سوپای عێراق بكات لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم.

پێنجەم/ كاردەكەین بۆ دەستەبەركردنی مافە دەستورییەكانی هێزی پێشمەرگە وەك بەشێك لە سیستمی بەرگریی عێراق، بەتایبەت لە بابەتەكانی موچە و دابینكردنی پێداویستی سەربازییان.

شەشەم/ هەوڵ دەدەین هەرچی زوترە دۆسیەی نەوت و گاز لەسەر بنەمای ماددەی (11) و (112)ی دەستوردا چارەسەر بكەین و یاسای نەوت و گاز لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە دەربچێت، هەوڵیش دەدەین دەستەی گشتی چاودێری داهاتەكانی فیدڕاڵی وەك لە ماددەی (106)ی دەستوردا هاتوە دابمەزرێنین.

حەوتەم/ جەختكردنەوە لە رەچاوكردنی پشكی هەرێم لە دامەزراوە فیدڕاڵییەكان بەگشتی و لە وەزارەتەكانی دەرەوە و بەرگری و نەوت بە تایبەتی.

هەشتەم/ كاردەكەین بۆ چەسپاندنی هەرچی زیاتری بنەماكانی سیستمی فیدڕاڵی، بە رێگەی دروستكردنی ئەنجومەنی (ئیتحاد)ی و هەروەها جەخت لەسەر پڕەنسیپەكانی (تەوازون و تەوافوق و شەراكەت) لەگەڵ حكومەتی ناوەندی دەكەینەوە.

نۆیەم/ جەتكردنەوە لەسەر دەركردنی یاسای دادگای فیدڕاڵی، بەجۆرێك یاساكە گەرەنتی سەربەخۆیی دادگای فیدڕاڵی بكات.

چۆن رێككەوتن لەگەڵ بەغدا بكرێ و كێ بیكات؟
لەئێستادا ئەگەر بتەوێ بگەڕێیتەوە بۆ دۆسیەی رێككەوتنەكانی نێوان هەرێم و بەغدا، ناتوانی هیچ زانیارییەكی دۆكیۆمێنتكراو و دروستت دەست بكەوێت كە دەریبخات پێشتر رێككەوتنەكان چۆن كراون و لەسەر چی رێككەوتون، چونكە بە بۆچونی بەشێك لە ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران، رێككەوتنەكانی پێشو كورتخایەن و زارەكی بون و لەسەر بنەمایەكی دامەزراوەیی و نیشتمانی ئەنجام نەدراون.

لەو بارەیەوە د. بەهار مەحمود دەڵێت: "لە رابردودا وەفدەكان حیزبی و شەخسی بون و كەمتر ئاگاداری پرسە یاساییەكان و واقعی عێراق بون، ئەو رێككەوتنانەشی كراوە رێكەوتنی زارەكی بون و هیچ نوسراو و ئەرشیفێك نیە، بۆنمونە (17) لەسەدی بودجە تەنها قسە بوە و نەنوسراوە و بە دۆكیۆمێنت نەكراوە."

دەستەی دانوستان
لە بارەی گرنگیی دەستەی دانوستان، موسەنا ئەمین پێی وایە، گرنگە دەستەیەكی دانوستانی نیشتمانی سەر بە حكومەتی هەرێم بچێتە نێو گفتوگۆكانەوە لەگەڵ بەغدا، لەو بارەیەوە دەڵێت، لە رابردودا رێككەوتنەكان ئەنجامیان نەبوە، چونكە ئەوانەی رێككەوتنەكانیان كردوە، ئاگاداری یاسا كارپێكراوەكان و دەستور و واقعی عێراق نەبون، بۆیە گرنگە ئەو دەستەیە خەڵكی شارەزا و نیشتمانی لەخۆبگرێت و بچێتە گفتوگۆوە لەگەڵ ناوەند.

رێككەوتنی درێژخایەن زۆربەی رێككەوتنەكانی پێشوتری نێوان هەولێر و ناوەند كورتخایەن بون، هەر لەبەر ئەوەشە بەردەوام هەردولا لە قۆناغی دانوستان و رێككەوتندا بون.

دانا جەزا پێی وایە پێویستە ئەمجارە رێككەوتنێكی گشتگیر و تەواوەتی لەسەر هەمو پرسەكان ئەنجام بدرێت بەتایبەت (بودجە و نەوت و ماددەی 140 و پێشمەرگە) دەشڵێت، رێككەوتن لەسەر ئەو چوار مەلەفە دەرگا بەسەر روی كێشەكانی تردا دەكاتەوە و پێویستە ئەمەش بكرێتە بنەمای رێككەوتنێكی درێژخایەن و هەردولا بۆ ماوەیەكی درێژ كە كەمتر نەبێت لە (10) ساڵ پێیەوە پابەند بن.

رێككەوتنی هاوسەنگ



ئەحمەدی حاجی رەشید پێی وایە سەلمێنراوە رێككەوتنەكانی پێشوی نێوان (هەولێر و بەغدا) رێككەوتنی هاوسەنگ نەبون بۆیە هەڵوەشاونەتەوە بۆیە دەڵێت: رێككەوتنەكانی ئەمجارە لەسەر بنەمای هاوسەنگی هەردولا دابڕێژرێن، تا توانای جێبەجێكردنی هەبێت و ئاستەنگی بۆ دروست نەبێت.