(سبەی):

راپۆرتی: لاوک ئەمجەد

خاک، پێشمەرگە، بودجە و نەوت، چوار دۆسیەی سەرەکیی هەڵپەسێردراون لە نێوان هەولێر و بەغدا، شارەزایان و چاودێرانی سیاسی بە پێویستی دەزانن، ئەولەویەتی هەرێم چارەسەرکردنی ئەو کێشانەبێت لەسەر بنەمای بەرژەوەندیی گشتی خەڵک، لە پێش بەرژەوەندییە حیزبی و کەسی و تایبەتییەکانەوە.

ئاڵنگاریی سەرەکی بەردەم کابینەی نۆی حکومەتی هەرێم، پەیوەندییەکانی نێوان هەولێر و بەغدا و چارەسەرکردنی کێشە هەڵپەسێردراوەکانە، لە رابردودا پەیوەندییەکانی هەردولا بەرزی و نزمی زۆری تێدابو، لەسەر پرسی ریفراندۆم گەیشتە خراپترین ئاست و دوای روداوەکانی (16)ی ئۆکتۆبەریش، هیچ پەیوەندییەکی فەرمی لەنێوان هەردولادا نەمابو، ئێستا و دوای پێکهێنانی کابینەی نۆی حکومەت، هەوڵێک هەیە لەلایەن هەرێمەوە بە ئاڕاستەی ئاسایی کردنەوەی پەیوەندییەکانی هەردولا تا ئاستی رێککەوتن، بەتایبەت لەسەر پرسی نەوت و بودجە، ئەوە سەرباری مانەوەی کێشەی خاک و ماددەی (140) و پرسی پێشمەرگە وەک خۆی، کە بەرای شارەزایان و چاودێران؛ هەرێم دەبێت هەوڵەکان لە ناوخۆوە دەست پێ بکات و نیازپاکی خۆی پیشان بدات بە ئاڕاستەی ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکان.

نەوت و بودجە؛ کێشە بەردەوامەکەی هەرێم و بەغدا

بەپێی رێککەوتنێکی سیاسی لە دوای پڕۆسەی رزگاریی عێراقەوە، بەغدا پشکی (17%)ی بودجەی گشتی بۆ هەرێمی کوردستان دابین دەکات بەڵام لە ماوەی پێنج ساڵی رابردودا، بودجەی هەرێمی گرفتی تێکەوتوە، ئەوەش بەهۆی سیاسەتی فرۆشتنی نەوت و دواتر ئەنجامدانی ریفراندۆم و ئاڵۆزبونەوەی پەیوەندییەکانی هەردولاوە.

د.بەهار مەحمود، پەرلەمانتاری فراکسیۆنی گۆڕان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، دەڵێت: زۆر گرنگە هەرێمى کوردستان لەگەل بەغدا بگاتە رێککەوتن پێش ئەوەى پڕۆژە یاساى بودجەی ساڵى (2020) ئامادەبکرێت، چونکە لە ئێستادا فراکسیۆنە عەرەبییەکان توڕەن لەوەى کە هەرێمى کوردستان داهاتی ئەو بڕە نەوتەى کە لە یاساى بودجەى ساڵى (2019)دا دانراوە، رادەستی کۆمپانیانی سۆمۆى ناکەن و پابەند نییە بە یاساکەوە.

ئاشکرای کرد؛ نەیارەکانی کورد دەڵێن: چۆن هەرێم پابەندی یاساکە نییە، دەبێت بەغداش پابەند نەبێت و هۆشداریشیان داوە لەوەی کە لة وةرزى داهاتوى ياساداناندا بانگهێشتی عادل عەبدولمەهدی سەرۆک وەزیران و د.فوئاد حسێن، وەزیری دارایی بکەن لەوبارەیەوە.

ئەو پەرلەمانتارە کوردە هۆشداریی دەدات لەوەی ئەگەر بێتو هەرێمی کوردستان نیازپاکی خۆی پیشان نەدات بۆ پابەندبون بەو بڕە نەوتەی بۆی دیاریکراوە، ئەوا بە دڵنیاییەوە لە یاسای بودجەی ساڵی (2020) ئاستەنگی زۆری بۆ دروست دەبێت و ناتوانن ئەوەی لە بودجەی ساڵی (2019)دا جێگەیان کردوەتەوە، لەو پڕۆژە یاسایەی ساڵی (2020) جێگەی بکەنەوە.

رێککەوتنی نوسراو نەک زارەکی

ئەو پەرلەمانتارەی عێراق جەخت دەکاتەوە لەوەی گرنگە ئەو رێککەوتنانەى کە دەکرێت رێککەوتنى نوسراو بن، چونکە یەکێک لە کێشە سەرەکییەکان ئەوەبو ئەو رێککەوتنانەی لە رابردودا لە نێوان وەفدەکانی هەردولادا کرابون، رێککەوتننامەى زارەکی بون، کاتێک باس و خواس دێتە سەر جێبەجێکردنی خاڵەکان، هیچ نوسراوێکیان لەبەردەستدا نییە، بۆیە گرنگە رێککەوتنەکان بە نوسراو بێت و لەلایەن دامودەزگاى یاساییەوە پەسەند بکرێت، کە ئەنجومەنى نوێنەرانى عێراق و پەرلەمانى کوردستان-ن، بۆ ئەوەى ئەگەر هەر لایەک کەموکورتى هەبو، بتوانرێت لێپێچینەوەی لەگەڵ بکرێت.

ئەو رێککەوتنانەی کە دەکرێت، بەلانی کەمەوە بۆ خولێکی پەرلەمانیی و بۆ ماوەى چوار ساڵ بێت

رێککەوتنی دور مەودا

د.بەهار مەحمود بە پێویستی دەزانێت ئەو رێککەوتنانەی کە دەکرێت، بەلانی کەمەوە بۆ خولێکی پەرلەمانیی بێت، واتە ئەگەر رێککەوتنی نوێ هاتە ئاراوە، بۆ ماوەى چوار ساڵ بێت، بۆ ئەوەی هەمو ساڵێک لە کاتى بودجەدا ئەم بابەتە سەر هەڵنەداتەوە.

خاک و سەرژمێری؛ مەترسییە جددیەکەی بەردەم کورد

یەکێکی دیکە لە مەترسیدارەکانی بەردەم کورد لە دانوستانەکانی لەگەڵ بەغدا پرسی هەڵبژاردنی پارێزگاکان و سەرژمێرییە، کە بڕیارە ساڵی داهاتو لە سەرانسەری بەڕێوەبچێت، کە بەرای چاودێرێکی سیاسی: کورد دەبێت بە هەمو شێوەیەک هەوڵی سەرژمێری رەتبکاتەوە تا ئەوکاتەی دۆخی ناوچە کوردستانییەکان ئاسایی دەکرێنەوە.

سەرژمێری زۆر لە هەڵبژاردن گرنگترە، چونکە ئەگەر هەڵبژاردن بۆ چوار ساڵ بێت، ئەوا سەرژمێری لەوانەیە ببێتە بەڵگەنامە بۆ داهاتوی کەرکوک

عارف قوربانی، رۆژنامەنوس و چاودێری سیاسی سەبارەت بە پرسی سەرژمێری لە عێراق و کاریگەرییەکانی لە داهاتودا لەسەر پرسی ماددەی (140)، جەخت دەکاتەوە لەوەی "پڕۆسەی سەرژمێری زۆر لە هەڵبژاردن گرنگترە، چونکە ئەگەر هەڵبژاردن تەنها بۆ ماوەی چوار ساڵ بێت، ئەوا سەرژمێری لەوانەیە ببێتە بەڵگەنامە بۆ داهاتوی ئەو شارە و یەکلاییکردنەوەی چەندین پرس و کێشە، لەنێویشیاندا ماددەی (140).

وتیشی :"لە رابردودا بە بیانوی جۆراوجۆر رێگریی لە ئەنجامدانی سەرژمێری کراوە، چونکە دەزانرا لەوانەیە واقعی ئەو ناوچانە بە قازانجی کورد یەکلا بێتەوە، بەڵام لەدوای (16)ی ئۆکتۆبەرەوە بڕیاریاندا لە ساڵی (2020) سەرژمێری ئەنجام بدەن، چونکە دەزانن واقعی کەرکوک چی لێهاتوە و بەشێکی زۆری ئاوارەکانی ئەو شارە کە لە ناوچەکانی دیکەن بێبەش دەبن لە سەرژمێری و ناتوانن بەشداری بکەن، لەبەرامبەریشدا دوای شەڕی داعش عەرەبێکی زۆر هاوردەی ئەو شارە کراون و نیشتەجێبون، بۆیە ئەوەی گرنگە ئێستا سەرکردایەتی سیاسی کورد رێگری لە ئەنجامدانی سەرژمێری بکات لەوشارە، تا ئەوکاتەی دۆخی کەرکوک ئاسایی دەکرێتەوە".
عارف قوربانی بۆچونی وایە؛ ئەگەر بەغدا بەرچاوی رون بو لەوەی کە لە روی ژمارەی دانیشتوانەوە عەرەب دەبێتە زۆرینە، ئەوا بە دڵنیاییەوە رەنگە دەرفەتى ئەوە بقۆزنەوە کە مادەى (140)یش بەسەر هەرێمدا فەرز بکەن و کە دەنگدانیش کرا ئیتر کورد مافى داواکردنى ئەو خاکەی نامێنێت، لە کاتێکدا لە سەرەتاى دروستبونى دەوڵەتى عێراقەوە کێشەمان هەیە لەسەر خاک و سنور و ناسنامەى ئەو جوگرافیایە.

بۆ ئەوەش پێشنیاز دەکات: وەفدى کوردى کە دەچنەوە بەغدا بۆ دانوستان، بچنەوە سەر بنەڕەتی کێشەکان لەگەڵ بەغدا کە ئەویش کێشەى خاکە، بەتایبەتیش کە ئێستا جارێکى کە دادگاى دەستورى دڵنیاییداوە لەسەر کارابونى مادەى (140)، بۆیە پێویستە ئەوە بکرێت بە دەرفەت بۆ ئەوەى جارێکى دیکە ئێمە گفتوگۆ لەسەر بنەڕەتی کێشەکانى کورد لە عێراقدا بکەین نەک لەسەر کێشەیەکى بچوک کە پەیوەندى بە بەشە بودجەى هەرێمی کوردستان و پارەى گەنم و رێکارى یاسایی فرۆشتن و نەفرۆشتنى نەوتەوە هەیە، لە کاتێکدا ئەمانە کێشەى هەنوکەیین و قابیلى ئەوە بون کە رونەدەن یان چارەسەر ببن، بەڵام ئەوەى کە بەبێ چارەسەر ماوەتەوە، کێشەى ناسنامەى خاکەکەى ئێمەیە لەم جوگرافیایەدا.

پرسی پێشمەرگە

هاوشانی کێشەی بودجە و نەوت و خاک، یەکێکی دیکە لە کێشەکانی نێوان هەرێم و بەغدا، پرسی پێشمەرگەیە، کە بەپێی دەستوری عێراق، هێزی پێشمەرگە بەشێکە لە سیستمی بەرگری عێراق، بەڵام تائێستا بەغدا ئامادەنییە بودجەی پێشمەرگە بدات و پڕچەکی بکات و مەشق و راهێنانی بۆ دەستەبەر بکات.

ئازاد چالاک، پەرلەمانتاری خولی پێشوتری ئەنجومەنی نوێنەران جەخت دەکاتەوە لەوەی پرسی پێشمەرگە سەرەتا دەبێت لە هەرێم چارەسەر بکرێت بەوەی لیستى پێشمەرگە پاکبکرێتەوە لە خەڵکى نا شایستە و هەروەها خەڵکى بندیوار، هاوشانی هێزێکى نیشتیمانى دروست بکرێت لەسەر بنەمای نا حیزبى، چونکە بەغدا بیانوى ئەوە دەهێنێتەوە کە لیستى پێشمەرگە خاوێن نییە و کەموکورتی زۆری تێدایە.

جگە لەوەش خاڵێکی دیکەی کێشەکان چۆنیەتی مامەڵەکردنە لەگەڵ هێزی پێشمەرگە، ئازاد چالاک دەڵێت: لەسەر ئەو بابەتە ناکۆکی زۆر هەیە، هەرێم پێیوایە کە دەبێت پارە و پڕچەککردن و مەشق و راهێنان و دابینکردنی پێداویستی سەربازیی لە بەغداوە بێت، بەڵام فەرمانی گواستنەوە و جوڵەپێکردنى ئەو هێزە سەر بە هەرێم بێت، چونکە بەغدا پێیوایە ئەگەر ئەوان هەمو ئەو شتانە دابین بکەن، ئەی بۆچی فەرمانی جوڵەی ئەو هێزە لە دەستی بەغدا نەبێت.

 ئەو پەرلەمانتارەی خولی پێشو، پێیوایە هەرێم بە درێژایی ئەو ساڵانەی حوکمڕانی کردوە لە دوای نوسینەوەی دەستوریش هێزی پێشمەرگە نەکراوە بە هێزێکى نیشتیمانى و ئەو کەموکورتییانە چارەسەر بکەن بۆ ئەوەى هیچ بیانویەک بۆ بەغدا نەهێڵنەوە.

ئێستا دەروازەیەک کراوەتەوە بەروی چارەسەرکردنی کێشەکان، بەتایبەت کە عادل عەبدولمەهدی سەرۆک وەزیران دۆستی کوردە

بەوتەی ئازاد چالاک؛ ئێستا دەروازەیەک کراوەتەوە بەروی چارەسەرکردنی کێشەکان، بەتایبەت کە عادل عەبدولمەهدی سەرۆک وەزیران وەک دۆستێکی کورد وایە، بۆیە پێویستە هەرێم کێشەکانی ناوخۆ چارەسەر بکات و ناوماڵی کورد یەکبخاتەوە و دواتر بچێتە بەغدا و گفتوگۆ لەسەر دەستکەوتەکانی خۆی بکات، بە پێچەوانەوە ئەگەر کەموکورتی و ناشەفافی و ئەو بەهەدەردانانە بەردەوام بێت کە بەغدا ئاگاداری بەشێکی زۆریەتی، ئەوا ئاسۆی کێشەکان رون نییە و تەنانەت ئەو وەفدانەشی کە دەچنە بەغدا ناتوانن لە مەنتقی هێزەوە قسە بکەن، بەڵکو بە شێوەیەکى لاواز دەچنە بەردەم وەفدەکانى بەغدا، بۆیە یەکەم چارەسەر لە ناوخۆی هەرێمەوەیە و دواتر بەغدا.