(سبەی):
راپۆرت: بەهادین
یوسف
دۆسیەی کەرکوک و ناوچە کێشەلەسەرەکان، یەکێک لە دۆسیە ئاڵۆز و
پڕکێشەکان و یەکێک لەو سێ دۆسیە گرنگەی هاوشانی بودجە و موچە و پێشمەرگە، جارێکی
دیکە دەچێتەوە سەر مێزی دانوستانەکانی هەولێر و بەغدا.
ئەو کێشەیە، کە مێژوەکە دەگەڕێتەوە بۆ سەدەیەک لەمەوبەر لە
گەڕێکی دیکەی دانوستانەکانی نێوان هەولێر و بەغدادا دێتەوە بەرباس، شارەزایان و
چاودێران بە پێویستی دەزانن هەرێمی کوردستان بیکاتە خاڵی یەکەمی دانوستانەکان و
پێش کێشەی بودجە و موچە ئەو دۆسیەیە یەکلایی بکاتەوە و پشت بەستن بە دیکۆمێنتی
مێژویی و بەڵگەنامە هەوڵی چارەسەرکردنی بدات.
دوای زیاتر لە (14) ساڵ
لە پەسەندکردنی دەستور و جێکردنەوەی کێشەی ناوچە جێناکۆکەکان لە مادەی (58)ی
یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت و مادەی (140)ی
دەستور و پێکهێنانی لیژنە و گرتنەبەری چەندین هانگاوبۆ جێبەجێکردنی، رۆژی (30/7/2019) دادگای
باڵای فیدراڵیی عێراق كۆبونەوەیەكی تایبەتی لەبارەی پرسی مادەی (140) ئەنجامدا و بڕیاریدا بە بەردەوامبونی كاركردن بە مادەی (140)ی
دەستوری عێراق تا ئەو كاتەی مادەكە جێبەجێ دەكرێت.
بڕیارەکەی دادگا کە شیاوی تانەدان نییە لەسەرە،دوای ئەوە هات كە پێشتر پەرلەمانی عێراق نوسراوی بۆ دادگای
فیدڕاڵی کردبو لەبارەی ئەوەی لەمەودوا کار بەمادەی (140) بکرێت یان ئەو مادەیە بەسەرچوە، لە وەڵامیشدا دادگای باڵای
فیدراڵی وەڵامی داوەتەوە کە کار بەو مادەیە دەکرێت.
بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی دوای ئەوەهات کە رۆژی (18/5/2019) لە داواکارییەکی فەرمیدا، سەرۆکی هەر پێنج فراکسیۆنە
کوردستانییەکەی پەرلەمانی عێراق کە ئاڕاستەی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەرانیان کردوە،
داوا دەکەن لیژنەی کاتی بۆ چاودێریی جێبەجێکردنی مادەی (140)ی
دەستور پێکبهێنرێتەوە.
عەدالەت عومەر، راویژکاری دەستەى گشتی ناوچە کوردستانییەکانى
دەرەوەى ئیدارەى هەرێمی کوردستان، پێیوایە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی پاڵپشتییەکی
گەورە و چەکێکی بەهێزە بەدەست هەرێمی کوردستانەوە بۆ جێبەجێکردنی مادەی (140) و هەوڵدان بۆ چارەسەرکردنی ئەو کێشەیە.
عەداالەت عومەر بە (سبەی) رایگەیاند: هاوکات
لەگەڵ دەرچونی بڕیارەکە، بە بڕیاری سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران لە (30/7/2019) لیژنەیەکى تەکنیکى پێکهێنراوە بۆ ناوچە کوردستانییەکان بۆ
ئەوەی بە هاوکاریى لەگەڵ لیژنەى دانوستانی هەرێم کاربکەن لەسەر دۆسیەی کەرکوک و
مادەی (140).
وتیشی :"پێویستە
بەشێوەیەکى گشتى بەرنامەیەکى تۆکمە و ستراتیژى بۆ پرسەکە دابنێن و بزانن لەکوێ
راوەستاوە و لە کوێ بەربەستی خراوەتە بەردەم، ئەگەر بەبێ بەرچاو رونى بچنە بەغدا
دوبارە هەمان کێشە و گیرو گرفتەکان دوبارە دەبنەوە".
جەختی لەسەر ئەوەکردوە دەبێت ئەوە لەبەرچاو بگیرێت کە؛ ماددەى (140) تەنها
کێشەیەک نییە لەنێوان هەرێمى کوردستان و حکومەتى عێراق، لەهەمانکاتدا کێشەى
هەرێمییە، کێشەیەکى نێودەوڵەتییە، واتا هەمو ئەو بەربەستانە لە ئاستى هەرێمى و
نێودەوڵەتیش دێنەوە ناوەوە بۆ ئەو کێشەیەى کە پێى دەڵێن ماددەى (140).
دەستەواژەی ناوچە جێناکۆکەکان
ئەو ناوچانە دەگرێتەوە کە بەهۆی سیاسەتەکانی رژێمی پێشوی
عێراقەوە روبەڕوی سیاسەتی تەعریب و گۆڕینی دیمۆگرافیا و دۆخی دانیشتوان بوەتە لە
رێگەی دەرکردن و راگواستنی دانیشتوانەکەی بە زۆر و دەستبەسەراگرتنی ماڵ و موڵک و زەوی و خانەوەکانیان و سڕینەوەی
مافی موڵکداریی و بێبەشکردنیان لە کار، یان لە رێگەی سیاسەتی گۆڕینی نەتەوە و
یارییکردن بە سنوری ئیداریی ئەو ناوچانە، لەپێناو بەدەستهێنانی ئامانجی سیاسی.
لیژنەی مادەی (140) کاردەکات
لەسەر هەڵوەشاندنەوەی سەرجەم ئەو بڕیارانەی بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیا و تەعریبی ئەو
ناوچانە دراون لە ماوەی نێوان (17)ی
تەمموزی ساڵی (1968) بۆ
نۆی نیسانی ساڵی (2003).
بەپێی ئەو پێناسەیەش ناوچه كوردستانیه كێشه له‌سه‌ره‌كان،
ئه‌و ناوچانه ده‌گرێته‌وه كه ئێستا له‌ده‌ره‌وه‌ی سنوری ئیداری هه‌رێمی
كوردستانه و زۆر زیاتره له‌و ناوچانه‌ی ئێستا له ژێر ده‌سه‌ڵاتی ئیداری هه‌رێمی
كوردستاندایه، به‌جۆرێك له كۆی روبه‌ری (85) هه‌زار كیلۆمه‌تر چوار گۆشه‌ی خاكی باشوری كوردستان كه رێژه‌ی (18.5%)ی
خاكی عێراق پێكده‌هێنێت، ته‌نها (40) هه‌زار
كیلۆمه‌تر چوارگۆشه‌ی له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتی هه‌رێمدایه و زیاتر له (45) هه‌زار كیلۆمه‌تر چوار گۆشه به كێشه له‌سه‌ر داده‌نرێت كه
ده‌كاته (51.4%)ی
خاكی باشوری كوردستان و چاره‌نوسی به‌ستراوه‌ته‌وه به جێبه‌جێكردنی ماده‌ی (140)ی
ده‌ستوری عێراقه‌وه.
ئەمین بەکر، پەرلەمانتاری پێشوی گۆڕان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی
عێراق، بە (سبەی) راگەیاند: گفتوگۆکردن
لەسەر هەر دۆسیەیەک بە تایبەتى دۆسیەیەکى گرنگ و چارەنوسسازى وەک ماددەى (140) و ناوچە جێناکۆکەکان پێویستى بەوەیە لە کاتێکدا بێت کە گونجاو
بێت بۆ گفتوگۆکردن بەو مانایەى لایەنى کەمى پێگەى سیاسى و دیپلۆماسی ئەوەندە بەهێز
بێت کە بتوانیت گرەنتی ئەوە بکەیت کە لە گفتوگۆکردنەکەدا بە رێژەیەکى باش سەرکەوتن
بەدەست دەهێنیت، بەڵام بەداخەوە ئێستا
کورد لە پێگەیەکى زۆر بەهێزدا نییە هەرچەند باشترە لە دواى ریفراندۆم، بەڵام زۆر
بەهێز نییە و زۆر خراپترە لە پێش بابەتى ریفراندۆم.
وتیشی :"لە
ئێستادا چەندین رەگەزی ئەرێنی هەیە بۆ گفتوگۆ لەگەڵئەوەشدا دۆسیەى ئەو ناوچانە
دۆسیەیەکى ئاسان نییە کە بە دانیشتنێک و دو دانیشتن کۆتایی پێبێت لەبەرئەوەى
ئەوانە دەستێوەردانێکى ئیقلیمى نێودەوڵەتى هەیە بۆ ئەو دۆسیەیە بە تایبەتى نەتەوە
یەکگرتوەکان پێویست دەکات کورد لە کۆمەڵێک
سەرەوە کار لەسەر ئەم بابەتانە بکات نەک تەها لە لایەنێکەوە کە پێى وابێت ئەم
دۆسیەیە لاى عادل عەبدولمەهدییە یان لەلاى پێکهاتەکانى ترى کەرکوکە".
هه‌رچه‌نده له
ماده‌ی (140) دا
كه درێژكراوه‌ی ماده‌ی (58)ی
یاسای به‌ڕێوه‌بردنی ده‌وڵه‌ته بۆ قۆناغی گواستنه‌وه، به دیاریكراوی ناوچه‌كانی
جێناكۆكی نێوان هه‌رێمی كوردستان و حكومه‌تی ناوه‌ندی به‌غدا دیارینه‌كردوه و ته‌نها
ناوی كه‌ركوك هاتوه، به‌ڵام به‌شێوه‌یه‌كی گشتی ئه‌و ناوچانه ئه‌مانه ده‌گرێته‌وه؛
سه‌رجه‌م قه‌زاو ناحیه‌كانی سه‌ر به پارێزگای موسڵ ده‌گرێته‌وه، جگه له قه‌زای
ناوه‌ندی موسڵ و به‌عاج و حه‌زه‌ر، پارێزگای
كه‌ركوك: كۆی
قه‌زاو ناحیه‌كانی سنوری پارێزگای كه‌ركوك ده‌گرێته‌وه، قه‌زای خانه‌قین و شاره‌بان و ناحیه‌ی
مه‌نده‌لی له پارێزگای دیاله، قه‌زای به‌دره و ناحیه‌ی جه‌سان له پارێزگای
واست (كوت)،
قه‌زای مه‌خمور له پارێزگای هه‌ولێر و ناحیه‌ی فایده له پارێزگای دهۆك.
عەدالەت عومەر، راوێژکاری دەستەی ناوچە کوردستانییەکان جەخت
دەکاتەوە کە بنەمای
سەرەکیی کێشەکە بابەتی سنورى یەکە کارگێڕییەکانە کە لیژنەى باڵاى مادەى (140) لە کۆتا راپۆرتى لە ساڵى (2011) هەمو ئەوانەى
خستۆتە ئەستۆى سەرۆکایەتى کۆمار و سەرۆکایەتى ئەنجومەنى وەزیران و ئەنجومەنى
نوێنەران لە بەغدا، گرنگترین بابەت یەکلایی کردنەوەی سنورە ئیدارییەکانە کە کاتى
خۆى لەلایەن سەرۆک کۆمارەوە پێشکەش بە پەرلەمانى عێراق کراوە، بەڵام تائێستا کارى
لەسەر نەکراوە دەبێت هەمو نوێنەرانى کورد لەوێ هەوڵى ئەوە بدەن کە ئەوە بخرێتە ناو
بەرنامەى کار لەبەر ئەوەى گۆڕانکارییەکانى سنورى ئیدارى جێبەجێ نەکرێت نە دەتوانین
سەرژمێرى بکرێت نە دەتوانرێت ریفراندۆم لەو ناوچانە بکرێت.
وتیشی :"بابەتی قەرەبوکردنەوە زۆر زۆر گرنگە، لەسەرەتاى بابەتەکە بڕیار وابو دو
ملیار و (400) ملیۆن دۆلار تەرخان بکرێت بۆ ئەم ماددەیە، بەڵام تائێستا
ملیارێک و نزیکەى (300) ملیۆن دینار خەرجکراوە بۆ بابەتى
قەرەبوکردنەوە، جیاوازیی نێوان ئەو دو ژمارەیە زۆر زۆرە زۆر جیاوازە".
ئەنجامدانی سەرژمێری گشتی لە ساڵی (2020) و کاریگەریی لەسەر دۆخی ناوچە کوردستانییە کێشە لەسەرەکان، یەکێکە لەو
مەترسییانەی کە دروست بوە لەسەر چارەنوسی ناوچە جێناکۆکەکان و هۆشداریی دەدرێت
لەوەی سەرژمێری گشتی وەک هەنگاوێکی جێبەجێکردنی ماددەی (140) کاری لەسەر بکرێت و لەبەرژەوەندیی کورد یەکلایی نەبێتەوە.
لەتیف شێخ مستەفا، پسپۆڕی یاسایی و
دەستوریی لە پەیامێکدا کە ئاڕاستەی نوێنەرانی کوردی کردوە لە بەغدا ئاماژەی
بەوەکردوە؛ دەبێت پێداگریی لەسەر ئەوە بکەن بەپێی دەستور و نەخشەرێگای ھەردو مادەی (58) و (140) ئەو ناوچانە
لە قۆناغی نائاسایی راگوزەردان و رێگە بە ھیچ رێکارێک یان بڕیارێکی کۆتایی سەبارەت
بەو ناوچانە نادرێت تا قۆناغەکانی جێبەجێکردنی مادەکە جێبەجێ نەکرێن کە بریتین لە (ئاسایی کردنەوە، ئامار، ریفراندۆم) ئاماریش کە لەمادەکەدا ئاماژەی پێدراوە جیایە لە سەرژمێری.
ئاماژەی بەوەکردوە؛ ئامار بۆ
ناوچەکانی مادەی (140) کە دۆخێکی جیاوازی هەیە، بەڵام
سەرژمێری کارێکی ئاسایی خولییە و (10) ساڵ جارێک بۆ
ھەمو عێراق دەکرێت، کاری نوێنەرانی کورد لەم قۆناغەدا ئەوەیە نەهێڵن سەرژمێری لەو
ناوچانە بکرێت و تەنانەت نابێت بھێڵن مادەکەش جێبەجێ بکرێ ھەروەک چۆن عەرەبەکان
نەیانھێشت تا ئەوکاتەی ئەو ناوچانە لەژێر دەستی کورد بون جێبەجێ بکرێت.
بەوتەی لەتیف مستەفا، رێگرتنەکەش
بەوەدەبێت کە ئنوێنەرانی کورد پێدابگرن لەسەر ئەوەی ئەو مادەیە مادەیەکی تایبەتە
بەو ناوچانە لە چاو مادەکانی تری دەستور، تایبەتیش گشتی دەوەستێنێت، مادەکەش دەڵێ
تا ھەرسێ ئیجرائەکە نەکرێت ھیچ بڕیارێک نابێت لەسەر چارەنوسی ئەو ناوچانەش بدرێت
لەبەرئەوەی بۆ ئەو ناوچانە ئامار دانراوە کەواتە دەبێت ئامار لەو ناوچانە بکرێت
نەک سەرژمێری کە گشتییە، مەرجی ئەنجامدانی ئاماریش تەواوکردنی قۆناغی یەکەمی مادەی (140)ە کە ئەویش ئاسایی کردنەوەیە واتە ناردنەوەی ھاوردەکان و
گێڕانەوەی راگوێزراوەکان.
نەتەوەیەکگرتوەکان: ساڵی (2023) مادەی (140) جێبەجێ
دەکرێت
سەرەتای مانگی ئاب، سەرچاوەیەکی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق
ئاشکرای کرد؛ بڕیاری ژمارە (2470)ی
ئەنجومەنی ئاسایش سەبارەت بە کەرکوک لەماوەی چوار ساڵی داهاتودا جێبەجێ دەکرێت، کە
تایبەتە بە پێشکەشکردنی راوێژ و پاڵپشتی بۆ ئەنجامدانی راپرسی و هەڵبژاردن،
بەتایبەتی راپرسی لەسەر پرسی کەرکوک و جێبەجێکردنی مادەی (140)ی
دەستور.
بەپێی سەرچاوەکە ئەو بڕیارەی ئەنجومەنی ئاسایش و جێبەجێکردنی
مادەی (140) لە
ساڵی (2023) کێشەکانی
کەرکوک قوڵتر دەکاتەوە و ناکۆکی لەنێوان پێکهاتەکان دروست دەکات، نەک چارەسەر.
رۆژی (21/5/2019) ئەنجومەنی
ئاسایشی نێودەوڵەتی بڕیاری ژمارە (2470)ی
پەسەندکرد کە تایبەتە بە درێژکردنەوەی کاری یۆنامی لە عێراق و پاڵپشتی کردنی عێراق
لە ئەنجامدانی هەڵبژاردن و راپرسی و چارەسەرکردنی کێشەی ناوچە جێناکۆکەکان و پرسی
ئاسایش و هاوکاری مرۆیی و چەندین دۆسیەی دیکە.
عەدالەت عومەر راوێژکاری دەستەی
ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم، جەختیکردەوە کە دۆسیەی مادەی (140) رەهەندێکی نێودەوڵەتی و ئاڵۆزی هەیە لەگەڵئەوەشدا ئەو لیژنەیەی بڕیارە بۆ
دانوستان لەسەر ئەو پرسە لەگەڵ بەغدا پێکبهێنرێت، بە شێوەیەکى گشتى هەمو لایەنى
تەکنیکییەکانی لێکبداتەوە و سود لە شارەزای دەستەی ناوچە کوردستانییەکان وەربگرێت
بە تایبەتى کە ماوەیەکی زۆرە کارى کردە و بەڵگەنامە و دۆکیومێنت و هەمو ئەو
رێکارانەی پێویست بوە کۆیکردوەتەوە وە دەزانێت کێشەکان لە کوێیان دەبێت لەگەڵیان
دانیشێت.
وتیشی :"دەبێت ئەندامانی لیژنەکە لە ئاستی بڕیاردابن نەک بگەڕێنەوە بۆ کوردستان کە جارێکى دیکە کە بڕیار وەربگرن یان
وەڵامە پرسیارەکانیان لە کوردستان وەربگرنەوە".
ئەمین بەکر، پەرلەمانتاری پێشوی کورد
لە بەغدا هاوڕایە لەگەڵ عەدالەت عومەر سەبارەت بە پرسی دانوستان لەسەر ناوچە
جێناکۆکەکان و لەوبارەیەوە بۆ (سبەی) وتی :"لەسەر ئاستى نێودەوڵەتی بە تایبەتى نەتەوە یەکگرتوەکان و
وڵاتانى وەک تورکیا و ئێران و ئەمەریکا، پێوستە کورد بە بەردەوامى لینکی دیپلۆماسى
هەبێت، ژورێکى عەمەلیاتى ورد بکرێتەوە کە خەڵکى شارەزا لە بوارى دەستورى و یاسایی
و مێژویی لەگەڵ دیپلۆماتکار و سیاسییەکان ئەو ژورە بەڕێوەبەرن بۆ ئەوەى کە بزانن
کە چەندە دەتوانن لەم گفتۆگۆیانە بەردەوام بن و بچنە پێشەوە".
ئەو پەرلەمانتارەی پێشو ئاماژەی بەوەکرد؛ دەبێت
کورد بە بەردەوامى بۆ خاڵى هاوبەش و ئیجابى بگەڕێت لەگەڵ تورکمان و عەرەب لە
گفتوگۆیەکی بەردەوامدا بێت، لەهەمانکاتدا لەگەڵ حکومەت و لایەنە سیاسییە
عێراقییەکانیش بەیەکەوە نەک هەر حکومەتى عێراقى گفتوگۆ بکات، بەڵکو لەگەڵ حکومەت و
لایەنە سیاسییەکانى دیکە بەیەکەوە گفتوگۆیەکى بەردەوام بکات بە تایبەتى ئەوانەى کە
کاریگەرن.
مادەی 140 چییە؟
مادەی (140) لەسەر بنەمای مادەی (58)ی یاسای بەڕێوەبردنی
دەوڵەتی بۆ قۆناغی گواستنەوە داڕێژراوەتەوە:
ماده‌ی 58 یاسای كاتیی ئیداره‌ی ده‌وڵه‌ت بۆ قۆناغی گواستنه‌وه
به‌گوێره‌ی ماده‌ی 58 كه له سێ بڕگه پێكهاتوه و تێیدا باسی ئه‌و میكانیزم و هه‌نگاوانه
ده‌كات كه پێویسته بنرێن بۆ ئاساییكردنه‌وه‌ی بارودۆخی كه‌ركوك و ناوچه
كوردستانیه‌كانی تر:
بڕگه‌ی أ:
پێویسته حكومه‌تی عێراق سه‌رجه‌م
كێشه موڵكایه‌تییه‌كانی ناوچه بارگرژه‌كان چاره‌سه‌ر بكات به‌شێوه‌یه‌كی خێراو
به گرتنه‌به‌ری رێوشوێنی پێویست بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی ئه‌و سته‌مه‌ی كه رژێمی
به‌عس له‌و ناوچانه‌ی كردوه و گۆڕانكاری به‌سه‌ر دیمۆگرافیای ناوچه‌كاندا
هێناوه به تایبه‌ت (كه‌ركوك):
1- به‌پێی یاسای ده‌سته‌ی باڵای چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی
موڵكایه‌تی پێویسته حكومه‌ت له ماوه‌یه‌كی دیاریكراودا سه‌رجه‌م راگوێزراو و
هاورده و دورخراوه‌كان بگه‌ڕێنێته‌وه شوێنی خۆیان و چاره‌سه‌ری كێشه‌كانیان
بكات و به‌شێوه‌یه‌كی دادگه‌رانه قه‌ره‌بویان بكاته‌وه.
2- سه‌باره‌ت به‌و كه‌سانه‌ی كه له‌ناوچه‌كانی دیكه‌وه
هاورده كراون بۆ كه‌ركوك و نیشته‌جێكراون، پێویسته حكومه‌تی عێراق به‌پێی
ماده‌ی (10)ی یاسای ده‌سته‌ی باڵای چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی
موڵكایه‌تی گره‌نتی گه‌ڕانه‌وه‌یان بۆ شوێنه‌كانی خۆیان بكات و خه‌رجیی گه‌ڕانه‌وه
و قه‌ره‌بوی پێویستیان بكاته‌وه و شوێنی نیشته‌جێبونیشیان بۆ دابین بكات.
3- له‌باره‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی كه به‌هۆی راگواستنه‌وه
له ناوچه‌كانی خۆیان دورخراونه‌ته‌وه له كارو كه‌ره‌سته‌ی په‌یداكردنی بژێوی
بێبه‌ش بون پێویسته حكومه‌ت هه‌لی كاركردنی نوێیان بۆ بڕه‌خسێنێت.
4- سه‌باره‌ت به‌گۆڕینی ره‌گه‌زو نه‌ته‌وه، پێویسته
حكومه‌تی عێراق سه‌رجه‌م ئه‌و بڕیارانه‌ی كه له‌لایه‌ن رژێمی به‌عسه‌وه له‌و
باره‌یه‌وه ده‌رچون، هه‌ڵبوه‌شێنێته‌وه و رێگه به‌و كه‌سانه بدرێت كه به‌وهۆیه‌وه
زیانیان لێكه‌وتوه، جارێكی دیكه ناسنامه‌ی نیشتمانی و نه‌ته‌وه‌یی خۆیان
چاكبكه‌نه‌وه.
بڕگه‌ی ب:
رژێمی به‌عس گۆڕانكاری به‌سه‌ر
سنوری ئیداریی چه‌ند ناوچه‌یه‌كدا هێناوه كه ئامانجی سیاسییان له پشته‌وه
بوه بۆیه پێویسته ده‌سه‌ڵاتی باڵای عێراق و حكومه‌ت رێنمایی پێویست بده‌نه
كۆمه‌ڵه‌ی نیشتمانی به مه‌به‌ستی چاره‌سه‌ركردنی ئه‌و گۆڕانكارییه نادادپه‌روه‌رییانه‌یه،
له‌و پێناوه‌شدا پێویسته ئه‌نجومه‌نی سه‌رۆكایه‌تی و حكومه‌ت و سه‌رجه‌م لایه‌نه
په‌یوه‌ندیداره‌كان رێوشوێنی پێویست بگرنه‌به‌ر بۆ چاره‌سه‌ركردنی ئه‌و كێشه‌یه،
ئه‌گه‌ر ئه‌نجومه‌نی سه‌رۆكایه‌تی و لایه‌نی په‌یوه‌ندیداریش نه‌یانتوانی چاره‌سه‌ری
كێشه‌كه بكه‌ن ئه‌وا پێویسته داوا له سكرتێری گشتی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتوه‌كان
بكرێت كه‌سایه‌تییه‌كی نێوده‌وڵه‌تی ده‌ستنیشان بكات بۆ چاره‌سه‌ركردن و یه‌كلاییكردنه‌وه‌ی
ئه‌و كێشه‌یه.
بڕگه‌ی ج:
یه‌كلاییكردنه‌وه‌ی كۆتایی له‌باره‌ی ئه‌و ناوچانه‌ی كه ناكۆكییان له‌سه‌ره له‌نێوانیشیاندا كه‌ركوك دواده‌خرێت،
تا ئه‌و كاته‌ی ئه‌و رێوشوێنانه‌ی له‌سه‌ره‌وه ئاماژه‌یان پێدراوه یه‌كلاییده‌كرێنه‌وه،
دواتر سه‌رژمێرییه‌كی دانیشتوان به‌شێوه‌یه‌كی دروست و شه‌فاف به‌ڕێوه‌ده‌چێت
هه‌تا كاتی په‌سه‌ندكردنی ده‌ستور، پێویسته ئه‌م چاره‌سه‌ره‌ش له‌سه‌ر
بنه‌ماكانی دادوه‌ریی به‌ڕێوه‌بچێت و ئیراده‌ی دانیشتوانی ئه‌و ناوچانه له‌به‌رچاوبگیرێت.
ماده‌ی 140ی ده‌ستوری هەمیشەیی عێراق
ئه‌نجومه‌نی نیشتمانی عێراق لیژنه‌یه‌كی
به‌سه‌رۆكایه‌تی حاجم ئه‌لحه‌سه‌نی پێكهێنا بۆ نوسینه‌وه‌ی ده‌ستوری هه‌میشه‌یی
عێراق، له مانگی ته‌موزی ساڵی (2005) كۆتایی به
نوسینه‌وه‌ی ره‌شنوسی ده‌ستوری هه‌میشه‌یی هێنا كه پێكهاتبو له دیباجه‌یه‌ك و (144) ماده، له رۆژی (15/10/2005) دا دەستور
خرایه به‌رده‌ستی خه‌ڵكی عێراق بۆ ده‌نگدان له‌سه‌ری و به ده‌نگی (80%)ی ده‌نگده‌ره عێراقییه‌كان په‌سه‌ندكرا. ماده‌ی (58)ی یاسای به‌رێوه‌بردنی ده‌وڵه‌ت بۆ قۆناغی گواستنه‌وه،
خرایه چوار چێوه‌ی ده‌ستوره‌وه و ریزبه‌ندی ماده‌ی (140)ی ده‌ستوری عێراقی وه‌رگرت.
ناوه‌ڕۆكی ماده‌ی 140:
یه‌كه‌م/ ده‌سه‌ڵاتی جێبه‌جێكردن هه‌نگاوه پێویسته‌كان له ئه‌ستۆ ده‌گرێت بۆ یه‌كلاییكردنه‌وه‌ی
جێبه‌جێكردنی داواكارییه‌كانی ماده‌ی (58) له یاسای كاتیی ئیداره‌ی ده‌وڵه‌تی عێراق بۆ قۆناغی گواستنه‌وه به‌سه‌رجه‌م
بڕگه‌كانییه‌وه.
دوه‌م/ ئه‌و به‌رپرسیارێتیه‌ی خرابوه ئه‌ستۆی ده‌سه‌ڵاتی
جێبه‌جێكردن له‌سه‌رده‌می حكومه‌تی كاتییداو له ماده‌ی (58)ی یاسای كاتیی ئیداره‌ی ده‌وڵه‌تدا داڕێژراوه‌ته‌وه، پێویسته ئه‌و ده‌سه‌ڵاتی
جێبه‌جێكردنه‌ی كه به‌پێی ده‌ستور هه‌ڵبژێردراوه، درێژه به ئه‌ركه‌كانی پێش
خۆی بدات‌و سه‌رجه‌م قۆناغه‌كانی ماده‌ی (140) له (ئاساییكردنه‌وه، سه‌رژمێری، ریفراندۆم) له كه‌ركوك و ناوچه‌كانی دیكه جێبه‌جێبكات، بۆ ده‌ستنیشانكردنی ئیراده‌ی
دانیشتوان، له‌ماوه‌یه‌كی دیاریكراودا كه دوامۆڵه‌ت بۆ جێبه‌جێكردنی ئه‌و ماده‌یه‌ش (31/12/2007)ه.
بڕگه‌ی (22) له به‌رنامه‌ی كاری حكومه‌ته‌كه‌ی نوری مالیكی بۆ
ساڵی (2006)
دوای پێكهێنانی حكومه‌تی نوێی
عێراق كه له‌لایه‌ن هه‌ردو لیستی ئیئتلافی یه‌كگرتوی شیعه و هاوپه‌یمانی
كوردستانه‌وه پێكهێنرا، نوری كامیل مالیكی كاندیدی لیستی ئیئتلاف بۆ سه‌رۆكایه‌تی
حكومه‌تی نوێی عێراق به‌رنامه‌یه‌كی كاری ئاماده‌كرد بۆ پێكهێنانی كابینه‌ی
حكومه‌ته‌كه‌ی كه له‌ماوه‌ی 4 ساڵی ده‌سه‌ڵاته‌كه‌یدا
جێبه‌جێی ده‌كات، یه‌كێك له‌و بڕگانه‌ی كه له كارنامه‌كه‌یدا بڵاویكرده‌وه
بڕگه‌ی (22) بو كه تایبه‌ته به جێبه‌جێكردنی ماده‌ی (140) و تێیدا هاتوه:
"حكومه‌ت پابه‌نده به جێبه‌جێكردنی ماده‌ی (140) له ده‌ستوری هه‌میشه‌یی عێراق كه پشت ده‌به‌ستێت به ماده‌ی 58 له یاسای كاتیی ئیداره‌ی ده‌وڵه‌ت، ئه‌م جێبه‌جێكردنه‌ش به سێ قۆناغ
ده‌بێت (ئاساییكردنه‌وه، سه‌رژمێری، ریفراندۆم)، له‌كه‌ركوك و ناوچه‌كانی دیكه كه ناكۆكییان له‌سه‌ره، حكومه‌تیش هه‌ر
له‌سه‌ره‌تای پێكهێنانیه‌وه هه‌نگاوی پێویست ده‌گرێته به‌ر بۆ جێبه‌جێكردنی
رێوشوێنه‌كانی قۆناغی ئاساییكردنه‌وه له‌وانه‌ش گه‌ڕاندنه‌وه‌ی ئه‌و قه‌زاو
ناحیانه‌ی كه له بنه‌ڕه‌تدا سه‌ر به كه‌ركوك بون. ئه‌م قۆناغه‌ش له (29/3/2007) كۆتایی دێت و
قۆناغی راپرسی له (31/7/2007) ده‌ستپێده‌كات، دواقۆناغیش كه ئه‌نجامدانی
ریفراندۆمه پێویسته له (15/11/2007) ئه‌نجام بدرێت".
لیژنەی جێبەجێکردنی
مادەی (140)ی
دەستور
لیژنەی حکومیی جێبەجێکردنی مادەی (140)ی
دەستوری کۆماری عێراق، لیژنەیەکی وزاریی یاسایی جێبەجێکارە و بە فەرمانی دیوانی
سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران (46) ژمارە (م.ر.ن/48/1373) لە (9/8/2006) دامەزراوە
و ناوی سەرۆک و ئەندامانی لیژنەکە نراوە بۆ جێبەجێکردنی سەرجەم مادە و بڕگەکانی
مادەی (140)ی
دەستوری هەمیشەیی عێراق.
لیژنەکە بەرەچاوکردنی مادەی (58)ی
یاسای ئیدارەی دەوڵەت بۆ قۆناغی گواستنەوە و بەپێی مادەی (140)ی
دەستوری عێراق و بڕگەی (22) لە
بەرنامەی کابینەی وزاریی بە سەرۆکایەتی نوری مالیکی پێکهاتوە.
ناوچە جێناکۆکەکان کوێ دەگرێتەوە؟
ناوچه كوردستانیه كێشه له‌سه‌ره‌كان ئه‌و ناوچانەن كه
كێشه‌ی نێوان بزوتنه‌وه‌ی رزگاریخوازی كوردستان و ده‌سه‌ڵاتدارانی عێراق بون، هه‌ر
له‌سه‌ره‌تای ده‌ستپێكردنی بزوتنه‌وه‌ی كوردایه‌تی دژ به ده‌سه‌ڵاته یه‌ك له‌دوای
یه‌كه‌كانی عێراق له (ده‌سه‌ڵاتی
به‌ریتانی، حكومه‌تی عێراق له دروستبونیه‌وه تائێستا).
هه‌رێمی كوردستان به‌شێوه‌یه‌كی گشتی روبه‌ڕوی دابڕانی به‌شێكی
زۆری خاكه‌كه‌ی بوه‌ته‌وه و گۆڕانكارییه‌كانیش له دروستبونی ده‌وڵه‌تی عێراق و
له ساڵی (1923)ه‌وه
ده‌ستپێكردوه، ئه‌وكاته‌ی ویلایه‌تی موسڵ لكێنرا به ده‌وڵه‌تی عێراقییه‌وه و چه‌ندین
یه‌كه‌ی ئیداری نوێ دروستكرا، به‌شێكی زۆری خاكی كوردستانیش موڵكییه‌تی له خاوه‌نه‌كانیان
وه‌رگیراوه و درایه عه‌ره‌بی هاورده، له چوارچێوه‌ی سیاسه‌تی به عه‌ره‌بكردن
و له رێی ده‌ركردنی چه‌ندین مه‌رسومی كۆماریه‌وه، گۆڕانكاری گه‌وره له باری
دیمۆگرافی ئه‌و ناوچانه‌دا كرا له به‌رژه‌وه‌ندی عه‌ره‌بی عێراقی له‌سه‌ر حسابی
نه‌ته‌وه‌ی كورد و توركمان.
هه‌رچه‌نده له ماده‌ی (140) دا كه درێژكراوه‌ی ماده‌ی (58)ی
یاسای به‌ڕێوه‌بردنی ده‌وڵه‌ته بۆ قۆناغی گواستنه‌وه، به دیاریكراوی ناوچه‌كانی
جێناكۆكی نێوان هه‌رێمی كوردستان و حكومه‌تی ناوه‌ندی به‌غدا دیارینه‌كردوه و ته‌نها
ناوی كه‌ركوك هاتوه، به‌ڵام به‌شێوه‌یه‌كی گشتی ئه‌و ناوچانه ئه‌مانه ده‌گرێته‌وه:
1- موسڵ: سه‌رجه‌م قه‌زاو ناحیه‌كانی سه‌ر به پارێزگای موسڵ ده‌گرێته‌وه،
جگه له قه‌زای ناوه‌ندی موسڵ و به‌عاج و حه‌زه‌ر.
2- پارێزگای كه‌ركوك: كۆی قه‌زاو ناحیه‌كانی سنوری پارێزگای كه‌ركوك ده‌گرێته‌وه
پێش ساڵی (1968) و
ئه‌نجامدانی گۆڕانی باری ئیداری و دیمۆگرافی پارێزگاكه له‌لایه‌ن رژێمی به‌عسی
روخاوه‌وه.
3- قه‌زای خانه‌قین و
شاره‌بان و ناحیه‌ی مه‌نده‌لی له پارێزگای دیاله
4- قه‌زای به‌دره و
ناحیه‌ی جه‌سان له پارێزگای واست (كوت).
5- قه‌زای مه‌خمور له
پارێزگای هه‌ولێر و ناحیه‌ی فایده له پارێزگای دهۆك.
كۆیسنوری ئیداریئه‌و ناوچانه‌شده‌گاته رێژه‌ی (51.4%)یروبه‌ری هه‌رێمیكوردستان، كه‌روبه‌ری هه‌موهه‌رێم (18.5%)یخاكی عێراقپێكده‌هێنێت.
پارێزگای موسڵ
كۆی گشتی روبه‌ری قه‌زا و ناحیه كوردیه‌كانی ئه‌و پارێزگایه
ده‌گاته (15442 كم2)، ئێستاته‌نها (3907 كم2)ی
له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتی هه‌رێمی كوردستاندایه له‌روی ئیدارییه‌وه، كه ئه‌ویش قه‌زای
ئاكرێ و ناحیه‌كانی مریبا و مزوری (ئه‌تروش)ه
له قه‌زای شێخان و ناحیه‌ی كه‌ڵه‌ك له ناحیه‌ی حه‌مدانیه، ناوچه‌كانی تریش كه
روبه‌ره‌كه‌یان (11535 كم2)،
كه تائێستا له‌ژێر ئیداره‌ی ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ندایه و له چوارچێوه‌ی ناوچه
جێناكۆكه‌كاندا ئه‌ژمار ده‌كرێت.
ناوچه
كوردستانیه كێشه له‌سه‌ره‌كانی سنوری پارێزگای موسڵ (نه‌ینه‌وا) ئه‌مانه‌ن:-
1- قه‌زای شێخان: مه‌ركه‌زی شێخان و ناحیه‌كانی مریبا و مزوری (ئه‌تروش).
2- قه‌زای سنجار: ناوه‌ندی قه‌زا و ناحیه‌كانی شیمال (سنونی) و قیروان (بلیج).
3- قه‌زای ته‌له‌عفه‌ر: ناوه‌ندی قه‌زاكه و ناحیه‌كانی ره‌بیعه و زومار و عه‌یازیه (ئاڤه‌نگی).
4- قه‌زای حه‌مدانیه: ناوه‌ندی قه‌ره‌قوش و به‌رتڵه و نه‌مرود (خدر
ئه‌لیاس) و
ناحیه‌ی كه‌ڵه‌ك (كه‌ڵه‌كی
یاسین ئاغا).
5- ناحیه‌ی به‌عشیقه
له قه‌زای موسڵ، جگه له ناوه‌ندی قه‌زاكه.
6- قه‌زای تلكێف: ناوه‌ندی قه‌زا و ناحیه‌ی قوش و وانه.
7- ناحیه‌ی قه‌حتانیه (گرعزێر) له قه‌زای به‌عاج، جگه له مه‌ركه‌زی قه‌زاكه.
8- ناحیه‌ی فایده‌ش كه
له سنوری پارێزگای دهۆكه و قه‌زای مه‌خمور كه ناوه‌ندی قه‌زاكه‌یه و ناحیه‌گانی
گوێر و دیبه‌گه و قه‌راج ده‌گرێته‌وه، كه تا مانگی تشرینی یه‌كه‌می ساڵی (1990) سه‌ر به پارێزگای هه‌ولێر بون، ئێستاش خراونه‌ته سه‌ر
پارێزگای موسڵ.
به‌وپێیه‌ش
ناوچه جێناكۆكه‌كانی سنوری پارێزگای موسڵ سه‌رجه‌م قه‌زا و ناحیه‌كانی ئه‌و
پارێزگایه ده‌گرێته‌وه، جگه له ناوه‌ندی قه‌زای موسڵ و به‌عاج و حه‌زه‌ر.
به‌پێی ماده‌ی (140)ی
ده‌ستوری هه‌میشه‌یی عێراقیش، ده‌بێت باری ئه‌و ناوچانه ئاسایی بكرێته‌وه ئه‌ویش
به هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی سه‌رجه‌م مه‌رسومه كۆماری و بڕیاره‌كانی ئه‌نجومه‌نی
شۆڕشی پێشو، به گه‌ڕاندنه‌وه‌ی ئه‌و ناوچانه بۆ سه‌ر پارێزگاكه‌ی خۆیان یان بۆ
ئه‌و شوێنه‌ی لێی دابڕاون، به‌وپێیه‌ش قه‌زای ئاكرێ ده‌گه‌ڕێته‌وه سه‌ر پارێزگای
دهۆك و هه‌ردو ناحیه‌ی مزوری و مریبا له قه‌زای شێخان و ناحیه‌ی كه‌ڵه‌كی یاسین
ئاغا له ناحیه‌ی حه‌مدانیه، كه ئێستا له‌ڕوی ئیدارییه‌وه سه‌ر به‌هه‌رێمی
كوردستانن به‌شداریی سه‌رژمێری و راپرسی له‌سه‌ر جێبه‌جێكردنی ماده‌ی (140) ده‌كه‌ن بۆ بڕیاردان له چاره‌نوسیان.
پارێزگای كه‌ركوك:
پارێزگای كه‌ركوك به‌سه‌رجه‌م قه‌زا و ناحیه‌كانییه‌وه ده‌كه‌وێته
سنوری ئه‌و ناوچه كوردستانیانه‌ی كێشه‌یان له‌سه‌ره، به‌سنوری ئیداره‌ی پێش ساڵی (1968) و
پێش ئه‌نجامدانی گۆڕانكارییه ئیداری و دیمۆگرافیه‌كان كه ئه‌م ناوچانه ده‌گرێته‌وه:
1- قه‌زای كه‌ركوك: ناوه‌ندی قه‌زا و ناحیه‌كانی قه‌ره‌حه‌سه‌ن و پردێ و تازه و
شوان.
2- قه‌زای دوزخورماتو: مه‌ركه‌زی قه‌زا و ناحیه‌ی ئامرلی و سلێمان به‌گ و قادر كه‌ره‌م
و داقوق.
3- قه‌زای كفری: ناوه‌ندی قه‌زا و ناحیه‌كانی قه‌ره‌ته‌په و جه‌باره.
4- قه‌زای چه‌مچه‌ماڵ: مه‌ركه‌زی قه‌زا و ناحیه‌ی ئاغجه‌له‌ر و سه‌نگاو.
5- قه‌زای حه‌ویجه: مه‌ركه‌زی قه‌زا و ناحیه‌كانی ریاز و عه‌باسی و زاب.
به‌پێ ماده‌ی (140) و
هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی سه‌رجه‌م مه‌رسومه كۆماری و بڕیاره‌كانی مه‌جلس قیاده سه‌وره،
قه‌زاكانی كه‌لار و كفری و چه‌مچه‌ماڵ، ده‌چنه چوارچێوه‌ی ماده‌ی (140)ه‌وه
كه ئێستا له‌ڕوی ئیدارییه‌وه سه‌ر به هه‌رێمی كوردستانن و به‌شداری له
بڕیاردان له چاره‌نوسی كه‌ركوك ده‌كه‌ن.
هه‌روه‌ها قه‌زای خورماتو كه ئێستا خراوه‌ته سه‌ر سه‌ڵاحه‌دین
ده‌گه‌ڕێته‌وه سه‌ر كه‌ركوك و به‌وپێیه‌ش هیچ ناوچه‌یه‌كی جێناكۆك له سنوری
پارێزگای سه‌ڵاحه‌دین نامێنێته‌وه، دوای ئه‌وه‌ی ناحیه‌ی زاب له قه‌زای شه‌رگات
ده‌كرێته‌وه و ده‌گه‌ڕێته‌وه سه‌ر قه‌زای حه‌ویجه كه خۆی به‌شێكه له ناوچه
كوردستانییه كێشه له‌سه‌ره‌كان.
پارێزگای سه‌ڵاحه‌دین كه به لێكردنه‌وه‌ی به‌شێك له یه‌كه
ئیدارییه‌كانی سنوری پارێزگای كه‌ركوك و به‌غدا له‌سه‌ر ده‌ستی رژێمی پێشوی به‌عس
دروستكراوه، ئامانج لێی گۆڕینی باری دیمۆگرافی ناوچه‌كه و دروستكردنی
پارێزگایاكه بۆ ئه‌و ناوچانه‌ی كه تاڕاده‌یه‌كی زۆر لایه‌نگری رژێمی پێشو بون و
بە تەواوەتی سوننە نشین بون.
پارێزگای دیاله:
زۆربه‌ی سنوری ئیداری پارێزگای دیاله‌ش پێش گۆڕانكارییه
ئیدارییه‌كان ده‌كه‌وێته سنوری ناوچه كوردستانیه كێشه له‌سه‌ره‌كانه‌وه، كه
زۆرینه‌ی دانیشتوانه‌كه‌ی كوردن، به‌م شێوه‌یه:
1- قه‌زای خانه‌قین: ناوه‌ندی قه‌زا و ناحیه‌كانی جه‌له‌ولا و سه‌عدیه
2- قه‌زای میقدادیه (شاره‌بان)
3- ناحیه‌ی مه‌نده‌لی
له قه‌زای به‌له‌دروز.
پارێزگای واست (كوت)
ناوچه كوردستانیه كێشه له‌سه‌ره‌كانی ئه‌و پارێزگایه
پێكهاتوه له قه‌زای به‌دره و ناحیه‌ی جه‌سان.
ئه‌م خشته‌یه‌ی خواره‌وه روبه‌ری ئیداری هه‌رێمی كوردستان
نیشان ده‌دات، به دیاریكردنی روبه‌ری پارێزگاكا و چه‌ندی روبه‌ری هه‌رێمه رێژه‌ی
خاكه‌ی هه‌رێم له‌و پارێزگایه چه‌نده:
