(سبەی):

شەوی یەكشەممە كۆشكی سپی رایگەیاند كە ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا گڵۆپی سەوزی بۆ توركیا داگیرساندوە تاكو باكوری سوریا داگیر بكات و هەروەها هێزەكانی ئەمەریكاش لەوێ لەئێستادا بە ئاشكرا دەكشێنەوە بەرەو ناوچەیەكی دیكە لەو وڵاتە. ئەمە ئەو سیناریۆیە بو كە كوردەكان لەمێژە لێی دەترسان. ئەو بەرەوپێشچونە بێگومان رێگەخۆش دەكات بۆ هێرشی توركیا بۆ سەر شەڕڤانانی كورد لە سوریا، ئەو شەڕڤانانەی دڵسۆزانە هاوكاریی ئەمەریكایان كرد لە تێكشكانی داعش، بەڵام ئەوان لەلایەن توركیاوە وەك تیرۆریست ناسێنراون. 

سەرلەبەیانیی رۆژی دوشەممە، پاوڵ كروگمان ستوننوس لە رۆژنامەی نیویۆرك تایمز، پرسیاری ئەوەی كرد كە بۆچی دۆناڵد ترەمپ ئەو بڕیارەی دا: 

ئەو مشتومڕەی كروگمان جێی هێشت، تاڕاددەیەكی زۆر ئەم رونكردنەوەیەیە: دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكایە. هیچ شتێك لەم دنیایە دڵنیا نیە جگە لە مردن، باج، خیانەتی ئەمەریكا لە كورد. 

ئەمەریكا تا ئێستا لانی كەم هەشت جار خیانەتی لە كورد كردوە بەدرێژایی (100) ساڵی رابردو. هۆكارەكانی ئەم خیانەتە زۆر رون و ئاشكران.

كورد گروپێگی ئیتنییە و نزیكەی (40) ملیۆن كەس دەبن و كەوتونەتە یەكتربڕی توركیا، سوریا، ئێران، عێراق. زۆرێكیان بە سروشتی دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان دەوێت. ئەو چوار دەوڵەتەی كوردی تێدا دەژی، بە سانایی نایانەوێ ئەوە روبدات. 

لەلایەك، كورد ئامرازێكی تەواو باش بوە بۆ سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا. ئێمە دەتوانین كورد پڕچەك بكەین بەهەرجۆرێك بێت لەو وڵاتانەدا كە لەئێستادا دژومنی ئێمەن، ئیتر چ بۆ دروستكردنی كێشە بێت بۆ حكومەتی ئەو وڵاتانە، یاخود بۆ بەدیهێنانی ئامانجە جیاوازەكانی تر. لەلایەكی ترەوە، ئێمە نامانەوێ كورد كە بەكاری دەهێنین، ببێتە لایەنێكی زۆر بەهێز. ئەگەر ئەوە روبدات، كوردەكانی دیكە (بەنمونە ئەوانەی لەسەر سنورەكان دەژین لەهەركام لەو وڵاتانەی ئێستا هاوپەیمانی ئێمەن)، رەنگە بیر لە ئازادی و سەربەخۆیی بكەنەوە. 

لێرەدا چۆنێتیی رۆڵبینینی ئەو داینامیكە دەخەینەڕو بەدرێژایی جەنگی جیهانیی یەكەم.

1- وەكو هەمو نەتەوەكانی دیكە، ناسیۆنالیزمی كوردی لە ماوەی كۆتایی (1800)كاندا گەشەی كرد. لەم خاڵەدا، هەمو نیشتمانی كورد لەلایەن ئیمپراتۆریەتی عوسمانیەوە فەرمانڕەوایی دەكرا، كە ئەو ئیمپراتۆریەتەش لە توركیای ئێستادا جێگیر بوبو. بەڵام ئەو ئیمپراتۆریەتە دوای ئەوەی لە پشتیوانیی بەرەی شكستخواردوی جەنگی جیهانی دوەم شەڕی كرد، روخێنرا. لەم دۆخەدا كورد بەبۆچونی خۆی هەستی كرد كە ئیتر ساتی خۆیەتی.

پەیماننامەی سیڤەر لە (1920) بەتەواوەتی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیی لەیەك هەڵوەشاند بەزۆرێك لە خاكی توركیای ئێستاوە و هەروەها بەشێكی پەیماننامەكە بۆ كوردستان تەرخان كرا. بەڵام توركەكان بەرپەرچیان دایەوە و كێشەیەكی وایان دروست كرد كە ئەمەریكا پشتیوانیی لە پەیماننامەیەكی نوێ كرد لە (1923) كە ناوی پەیماننامەی لۆزان بو. پەیماننامەی لۆزان رێگەی بە فەرەنسا و بەریتانیا دا، عێراق و سوریای ئێستا دابڕێژنەوە لە بەرژەوەندیی خۆیان. بەڵام ئەو پەیماننامەیە هیچ دەسكەوتێكی بۆ كورد تیا نەنوسرابو. 

ئەمە یەكەمین و بچوكترین خیانەتی ئەمەریكا بو لە كورد. لەم خاڵەدا، خیانەتەكانی دەرهەق بە كورد، لەلایەن بەریتانییەكانەوە مامەڵەی لەگەڵ دەكرا كە دواتر و لە سەرەتای ساڵانی (1920) بەریتانییەكان شانشینی كوردییان لە كوردستانی عێراق سەركوت كرد. چەند ساڵێكی كەم دواتر، بەریتانییەكان خۆشحاڵ بون بە دامەزراندنی "كۆماری ئارارات"ی كوردی، لەبەرئەوەی ئەو كۆمارە لە خاكی توركیادا بو. بەڵام دواتر هەڵوێستیان گۆڕا بۆ ئەوەی كە توركەكان زیاتر گرنگ بون بەلای بەریتانییەكانەوە وەك لە كوردەكان، هەربۆیە بەریتانیا لەكۆتاییدا رێگەی بە توركیادا هەنگاو بنێت بەرەو سەركوتكردنی دەوڵەتێكی نوێ بۆ كورد. 

ئەمە ئەو شتە بو كە نازناوێكی دایە ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا كە بریتی بو لە (بەریتانیای خیانەتكار و ستەمكار). ئێستا ئەمەریكا ئەو جۆرە نازناوەی بردوە بۆ خۆی.

2- دوای جەنگی جیهانیی دوەم، ئەمەریكا هەنگاو بەهەنگاو رۆڵی بەریتانیای وەك هێزێكی كۆڵۆنیاڵی سەرەكی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كەم كردەوە و بۆ خۆی ئەو رۆڵەی گرتە دەست. ئێمە كوردی عێراقمان پڕچەك كرد لەماوەی فەرمانڕەوایی عەبدولكەریم قاسم كە لە ساڵی (1958)ەوە تا (1963) فەرمانڕەوایی عێراقی كرد، لەبەرئەوەی قاسم شكستی هێنا لەوەی دوای فەرمانەكانی رۆژئاوا بكەوێت. 

دواتر ئێمە پشتیوانیی كودەتا سەربازییەكەی ساڵی (1963)مان كرد (كە رۆڵێكی بچوكی پشتیوانیی سەدام حسێنی تێدا بو) كە دواتر عەبدولكەریم قاسمی لە دەسەڵات دورخستەوە. لەناكاو ئێمە پشتیوانییەكانی خۆمان بۆ كورد بڕی و لە راستیدا حكومەتی نوێی عێراقمان بە ناپاڵمەوەهێنایە كایە بۆ دژایەتیی كورد. 

3- لە (1970)كاندا، حكومەتی عێراق رۆچوە نێو بازنەی یەكێتیی سۆڤیەت. ئیدارەی ریچارد نیكسۆن بە رابەرایەتیی هێنری كیسنجەر پلانێكیان لەگەڵ ئێران داڕشت بۆ پڕچەككردنی كوردی عێراق (لەو كاتەدا ئێران كە لەلایەن شا بەڕێوە دەبرا، هاوپەیمانی ئەمەریكا بو).
پلانەكە بۆ ئەوە نەبو كە كوردی عێراق بیباتەوە، چونكە ئەوە دەبوە هۆی ئەوەی كوردەكانی ئێران راپەڕن. پلانەكە بۆ تێكدانی حكومەتی عێراق بو. بەڵام وەك لە راپۆرتێكی كۆنگرێسدا دواتر ئاماژەی پێكرا "ئەم سیاسەتە نەگواسترابوەوە بۆ بەكرێگیراوەكانمان كە هاندرابون بۆ بەردەوامبون لە شەڕكردن. تەنانەت لە ناوەرۆكی كارە نهێنییەكانماندا، پڕۆژە و پلانەكانمان زۆر گاڵتەپێكەر بون."

دواتر ئەمەریكا رێككەوتننامەیەكی ئیمزا كرد لەنێوان شای ئێران و سەدام حسێن كە ئەو رێككەوتننامەیە پشتیوانییەكانی بۆ كورد بڕی. سوپای عێرق بەرەو هەرێمی كوردستان جوڵەی پێكرا و بەهەزاران كوردی لەناوبرد، لەو كاتەدا كە ئەمەریكا داواكاریی هاوپەیمانە كوردەكانی پشتگوێ خست. كاتێك پرسیاری لێكرا، كیسنجەر رونیكردەوە كە "جموجۆڵە نهێنییەكان نابێت لەگەڵ كارە تەبشیری و راگەیاندنەكان تێكەڵ بكرێن."

4- لەماوەی ساڵانی (1982)كاندا، حكومەتی عێراق بەفیعلی دەستی كرد بە جینۆسایدی كورد و چەكی كیمیایی بەكار هێنا. ئیدارەی رۆناڵد ریگان زۆر بەباشی ئاگای لە بەكارهێنانی ئەو گازە كوشندەیە بو لەلایەن سەدامەوە، بەڵام لەبەرئەوەی پێیان خۆش بو زیان بەر ئێران بكەوێت بەهۆی سەدامەوە، ئەوان رێگرییان لە هەوڵەكانی كۆنگرێس كرد بۆ سەپاندنی سزا بەسەر عێراقدا. میدیاكانی ئەمەریكا زۆر بەباشی و راستگۆییانە ئەركی خۆیان بینی. كاتێك ریپۆرتەرێكی رۆژنامەی واشتۆن پۆست هەوڵی دا وێنەی كوردێك بڵاوبكاتەوە كە بەهۆی چەكی كیمیاییەوە كوژراوە، سەرنوسەرەكەی پێی وت: "كێ گرنگیی پێ دەدات؟"

5- لەو كاتەدا كە ئەمەریكا بۆمببارانی عێراقی دەكرد لەماوەی جەنگی كەنداو لە ساڵی (1991)، جۆرج بوشی باوك بە ئاشكرا داوایكرد "سوپای عێراق و خەڵكی عێراق كارەكان بگرنە دەستی خۆیان بۆ ئەوەی سەدام حسێنی دیكتاتۆر ناچار بكەن واز لە دەسەڵات بهێنێت." شیعەی عێراق لە باشور و هەروەها كورد لە باكور گوێبیستی ئەو پەیامەی بوش بون و هەوڵیاندا بە تەواوەتی جێبەجێی بكەن. 


بەڵام دواتر دۆخەكە گۆڕا و جۆرج بوشی باوك (100%) راستگۆ نەبو لەبارەی بەڵێنەكانیەوە. سوپای ئەمەریكا كشایەوە لەو كاتەی كە عێراق شۆڕشگێڕەكانی لە سەرانسەری وڵات قەتڵوعام كرد. 

بۆچی؟ تۆماس فریدمان ستوننوس لە رۆژنامەی نیویۆرك تایمز دواتر رونیكردەوە كە "بەڕێز بوش هەرگیز پشتیوانیی شۆڕشی كورد و شیعەی نەكردوە لەدژی بەڕێز حسێن یاخود پشتوانیی هیچ جۆرە جموجوڵێكی نەكردوە بە ئاراستەی دیموكراسی لە عێراق" لەبەرئەوەی "دەستی پۆڵایینی سەدام لەو كاتەدا هەمو عێراقی پێكەوە گرێكدا كە ئەوەش لە رەزامەندیی هاوپەیمانەكانی ئەمەریكا بو كە بریتی بون لە توركیا و سعودیە." ئەوەی كە ئەمەریكا لەو كاتەدا دەیویست بۆ سوپای عێراق بو نەك بۆ خەڵكی ئاسایی. دواتر فریدمان نوسی: "واشنتۆن دەبوە خاوەنی باشترین كەسەكان كە ئەویش بریتی بو لە عێراقێكی خاوەن دەستی پۆڵایین بەبێ سەدام حسێن."

6- لەگەڵ ئەوەدا، مەرگی كوردی عێراق زۆر بە خراپی لە كەناڵە تەلەفزیۆنییە ئاسمانییەكانەوە دەركەوت كە دواتر ئیدارەی بوش ناچار بو شتێك بكات. ئەمەریكا لەكۆتاییدا پشتیوانیی لە پڕۆژەیەك كرد كە بە هەوڵی بەریتانیا دەستی پێكرد بۆ پارێزگاریی لە كورد لە باكوری عێراق. 

لەسەردەمی ئیدارەی بێل كلینتۆندا و لە ساڵی (1990)، كوردی عێراق خەڵكانێكی باش بون بەلای ئەمەریكاوە. لەبەرئەوەی ئەوان لەلایەن سەدامەوە لەناو برابون، سەدامیش دوژمنی ئێمە بو، ئەوان زۆر هاوسۆز بون بەلای ئەمەریكاوە. بەڵام ئەو كوردانەی چەند میلێك دور بون و لەباكوری توركیا بون بەهەمان شێوە هەستیان راكێشرا، بەڵام لەبەرئەوەی ئەوان دژی هاوپەیمانەكەی ئێمە بون (توركیا)، ئەوان خەڵكانی باش نەبون. ئەمەریكا بڕێكی زۆر چەكی رەوانەی توركیا كرد (كە دواتر بەئاگاداریی ئەمەریكا ئەو چەكانە بەكارهێنران) لەپێناو لەناوبردنی هەزاران كورد و وێرانكردنی هەزاران گوند. 

7- بەرلە شەڕی عێراق لە (2003)، رەخنەگرانی وەك كریستۆڤەر هیچێنس رایگەیاند، ئێمە پێویست بو ئەو كارە بكەین لەپێناو پارمەتیدانی كورد. بەپێچەوانەوە، لەوكاتەی كە چەنگەكە دەستی پێكرد، یەكێك لە شارەزاكانی كۆنگرێس بەناوی دانێڵ ئیڵسبێرگ لەگەڵ ولیام كریستۆڵ لە تۆڕی هەواڵی (C-SPAN) ئەم بۆچونانەیان هەبو:

ئیڵسبێرگ: كوردەكان هۆكاری زۆریان هەیە بۆ ئەوەی پێیان وابێت جارێكی دیكە لەلایەن ئەمەریكاوە خیانەیان لێ دەكرێت هاوشێوەی چەندین جاری دیكە لە رابردودا.  دیمەنی بانگهێشتی توركەكان لەلایەن ئێمەوە بۆ ناو ئەم شەڕە... ناتوانێ جارێكی یكە دڵنیایی بداتە كوردەكان. 

كریستۆڵ: من دژی خیانەتكردنم لە كورد. بەدڵنیاییەوە بۆچونی تۆ وانیە لەبەرئەوەی ئێمە لە رابردودا خیانەتمان لێ كردون، ئایا پێویستە ئەم جارە خیانەتیان لێ بكەین؟ 

ئیڵسبێرگ: لەئێستادا پێویست ناكات خیانتیان لێ بكەین، بەڵام لە داهاتودا بەڵی پێویست دەكات. 

كریستۆڵ: نەخێر لە داهاتودا نا، نابێت لە داهاتودا خیانەتیان لێ بكەین. 

ئیڵسبێرگ: بێگومان، ئەوە راست بو. سەربەخۆبونی كوردی عێراق لە قۆناغی دوای شەڕ وایكرد توركیا زۆر دودڵ و راڕا بێت. لە (2007)دا، ئەمەریكا رێگەی بە توركیا دا هەڵمەتی بۆردومانی قورس لەدژی كوردی عێراق ئەنجام بدات لە ناوخۆی عێراق. لەم روانگەیەوە، رۆژنامەی (ویكلی ستاندارد) كە كریستۆڵ تێیدا دەنوسێت رایگەیاند كە ئەم خیانەتە رێك ئەوەیە كە ئەمەریكا پێویستە بیكات. 

لەگەڵ ئەوەی ترەمپ زۆر كۆكە لەگەڵ قەتڵوعامێكی تری كورد، ئەمەریكا لە ئێستادا لە قۆناغی خیانەتی ژمارە (8)دایە لە ئاست كورد. هەرچی تۆ دەتەوێ بیڵێی دەربارەی هەڵسوكەوت و مامەڵەكانی ئەمەریكا، هیچ كەس ناتوانێ ئەوە رەت بكاتەوە كە ئێمە سورین لەسەر قسەی خۆمان.  

كورد پەندێكی كۆن و بەناوبانگیان هەیە كە باس لەوە دەكات "ئەوان هاوڕێیان نیە، بەڵام چیاكانیان هەیە". ئێستا لەهەر كات زیاتر، زۆر قورسە بڵێین كە ئەو پەندە هەڵەیە. 

نوسینی: جۆن شوارتز
لە ئینگلیزییەوە: فەلاح حەسەن
سەرچاوە: ئینتەرسێپت