(سبەى):
دواى تێپەڕینى نزیکەى ساڵێک بەسەر دابەزینى نرخى نەوت بەهۆى
پەتاى کۆرۆناوە، جارێکى تر نرخى نەوت بەرزبوەوە و رۆژى دوشەمەى رابردو خۆى دا لە
(70) دۆلار.
بەرزبونەوەى نرخى نەوت لەم کاتەدا لەلایەن شرۆڤەکاران و
چاودێرانى ئابورى و سیاسیەکان و تەنانەت زۆرینەى خەڵکەوە بەگرنگیەوە تەماشادەکرێت و
جێى تێڕامانە و جارێکى تر پێشبینیەکانى هێنایەوە سەر هێڵى بیرکردنەوە لە نرخى
داهاتوى نەوت، لە کۆتایی (2021) یاخود لەساڵى داهاتودا.
بێگومان ئەم گرنگی
پێدانە زۆرەش بە بەرزبونەوەى نرخى نەوت بەشێوەیەکى گشتى لەلایەن ئەووڵاتانەوەیە کە
بەشێکى گەورەى ئابوریەکەیان پشت بە بەرهەمهێنان و فرۆشى نەوت دەبەستێت.
هۆکارەکانى
بەرزبونەوەى نرخى نەوت
بەشێوەیەکى
گشتى نرخى نەوت لە جیهاندا پەیوەستە بە کۆمەڵێک هۆکار و فاکتەر، لەوانە هۆکارى
ئابورى راستەوخۆى پەیوەست بە بڕى بەکارهێنان لە جیهاندا، کە لە پێشتردا بە (100)
ملیۆن بەرمیلى رۆژانە هەڵدەسەنگێنرا، پاشان دابەزى بۆ (75) ملیۆن بەرمیل لەساڵى
(2020) و سەرەتاى (2021) بەهۆى میکانیزمە خۆپارێزیەکانى کۆرۆنا و کۆت و بەندەکانى
قەدەغەى هاتوچۆ لە زۆربەى وڵاتاندا.
خواستى
جیهانیی لەسەر نەوت بە هۆکارێکى راستەوخۆ و لە گرنگترین ئەو فاکتەرانە دادەنرێت کە
نرخى نەوتى خاو دیارى دەکات، بەپشتبەستن بە پرەنسیپى خستنەڕو و داخوازیی، کە
بەشێوەیەکى گشتى نرخى کاڵاکان دیارى دەکات، لەوانەش نرخى نەوت.
رێکخراوى
وڵاتانى هەناردەکارى نەوت (ئۆپیک) یان کۆمەڵەى ئۆپیک پلاس دادەنرێت بە کوتلەیەکى
ئابورى نێودەوڵەتى کە هەوڵى بەدیهێنانى بەرژەوەندى وڵاتانى بەرهەمهێنى نەوت دەدات،
لە رێگەى رێکخستنى تواناى بەرهەمهێنان لە چوارچێوەى کۆمەڵەکەدا و کۆنترۆڵکردنى
بەرهەمهێنان و هەناردەکردنى نەوت، ئەمەش لەپێناو بەدیهێنانى نرخێکى گونجاو بۆ ئەو
نەوتەى بەرهەمى دینێت و دەیفرۆشێت، بەشێوەیەک گونجاوبێت لەگەڵ خواستى
بەرهەمهێنەران و نرخى تێچو و پاشان قازانجی داراییش لە فرۆشى نەوتەکە بکات.
بەڵام بەم دواییانە بەرهەمهێنانى نەوتى بەردین لە ئەمەریکاى
باکور بوە هۆکارێک فشار لەسەر وڵاتانى ئۆپێک و ئۆپیک پڵەس، لەبەرئەوەى ئەم جۆرە
لەنەوت لەو وڵاتانە بەرهەمدێت کە ملکەچ نین بۆ کۆنترۆڵ و مەرجەکانى کۆمپانیاکانى
بەرهەمهێنانى نەوتى بەردین و تەنانەت نەوتى ئاساییش، واتە وڵاتانى بەرهەمهێنى
نەوتى بەردین ئەو مەرج و پابەندبونانەنەى بەسەرەوە نیە وەک لەوڵاتانى ئۆپیک هەیە،
چونکە ئەو وڵاتانە سیاسیەتى لیبرالى ئازاد پەیڕەو دەکەن رێگە بەخۆیان نادەن کۆنترۆڵى
نرخ یان بەرهەم هێنانى نەوت و جگە لەنەوتیش بکەن.
ئەمە جگە لەوەى لەم وڵاتانە سامانى نەوت وەک موڵکى تایبەتی ئەو
کۆمپانیایانە تەماشا دەکرێن، کۆمپانیاکان خاوەنى بیرە نەوتەکانن بەپێچەوانەى
وڵاتانى بەرهەمێنى تر، کە بیرە نەوتەکان موڵکى دەوڵەتن و لەژێر کۆنترڵى حکومەتدان.
ئایا
کۆمپانیاکانى نەوتى بەردین دەستیان کردوە بە پرۆسەى بەرهەمهێنان؟
لەگەڵ
بەرزبونەوەى نرخەکانى نەوت لە جیهاندا لە زیاتر لەمانگێکەوە و گەیشتن بە سەرو (60)
دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک، کە ئەو نرخە لەوانەیە سودى بۆ کۆمپانیاکانى بەرهەمهێنانى
نەوتى بەردینیش هەبێت، بەڵام ئەو کۆمپانیایانە هێشتا کۆمەڵێک سیاسەتى بازرگانى
تایبەتى بۆخۆىان هەیە، پەیوەستە بە
سەقامگیریى و بەردەوامیى ئەو نرخەى ئێستا نەوت تۆمارى کردوە، کە بەرگەى بومەلەرزەو
شۆکى زیاتر ناگرێت، چونکە ئەستەم نیە ئەگەر بازاڕەکان دوبارە توشى دابەزینەوەى
نرخى نەوت ببن تا دەگاتە (45) دۆلار، بەتایبەت ئەگەر نەوتى بەردین بگەڕێتەوە
بازاڕ، لێرەشدا ستراتیژییەتى کۆمپانیا نەوتیەکان چاوەڕوانى دوبارە بوژانەوەى
بازاڕەکانى نەوت دەکات تا دەگاتەوە بە لێوارى (80) یان (90) دۆلار بەم شێوەیەش ئەو کۆمپانیایانە دوبارە دێنەوەو
بەرهەمەکانى خۆیان جارێکى تر دەخەنەوەڕو، بەمەش نرخ لە (60) بۆ (65) دۆلار بۆ هەر
بەرمیلێک جێگیر دەبێت.
هەندێک سیاسەتى نەختینەیی کاریگەر لەسەر نرخى نەوت
سیاسەتى ئاسانکاریی نەختینەیی بە یەکێک لە گرنگترین هۆکارەکان
دادەنرێت لەسەر نرخى بەرهەم و کاڵاکان، لەوانەش سیاسەتى نەختینەیی لە ویلایەتە
یەکگرتوەکانى ئەمەریکا و بەریتانیا و کەنەدا و وڵاتانى یەکێتى ئەوروپا و پڕۆسە
گەورەکانى هاندان، لەپێشیانەوە ئەمەریکا کە پەیڕوى لە چەند گوژمەیەکى گەورەى
هاندان کرد، گوژمەى یەکەم بە (1.9) ترلیۆن دۆلار و گوژمەى دوەم بە ( 900) ملیار
دۆلار و گوژمەیەکى دیکەش بەهەمان شێوە بە بڕى (1.9) ترلیۆن دۆلار لەگەڵ
دەستبەرکاربونى بایدن، هەمو ئەم گوژمانەش بە کۆ گەیشتە (5) ترلیۆن لە ساڵێکدا.
ئەم جۆرە سیاسەتانە لەوانەیە بەشێوەیەکى پراکتیکى ببێتە هۆى
هەڵاوسان و دابزینى بەهاى دۆلارى ئەمەریکى، بەپێى ئاماژەکانى سیتى بانک لەوانەیە
نرخى دۆلار بە رێژەى (20%) دابەزین بەخۆوە ببینێت لەبەرامبەر دراوەکانى دیکە، بێگومان
ئەم دابەزینەش لە بەهاى دۆلاردا بەشێوەیەکى پۆزەتیڤ کاریگەریى لەسەر نرخى نەوت
دادەنێت، بەم شێوەیەش لەوانەیە نرخى نەوت بە رێژەى (25%) بەرزبونەوە بەخۆیەوە
ببینێت، واتە لە چوارچێوەى کێبڕکێدا بگاتە
(81) بۆ (106) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک، لەکۆتایی (2021) و سەرەتاى (2022)، بەمەش
(106) دۆلار دەبێتە نرخى بەرزترین ئاستى خێراو (81) دۆلار نرخى جێگیر.
لە نوسینەکەماندا خۆمان لە باسکردنى هۆکارە جیۆ سیاسیەکان و
ئەمنیەکان لادا، کە کاریگەرن لەسەر نرخى نەوت هەیە و تواناى پێشبینیکردن و رودانیشیان
ئەستەمە، وەک ململانێى ئەمەریکا و ئێران لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست و سزاکانى ئەمەریکا
بۆ سەر کەرتى نەوتى ئێران و ئاڵۆزیەکانى نزیک لە بەندەرەکانى بەرهەمهێنانى نەوت لە
سعودیە و کۆمپانیاکانى بەرهەمهێنانى نەوت.
هەروەها گرەوکردن لەسەر بەردەوامبونى رێکەوتنى سیاسیى نێوان
روسیا و سعودیە بۆ بڕى بەرهمهێنانى نەوت، کۆتایی شەڕى بەرهەمهێنان کە پێشتر
کاریگەریی خراپى لەسەر نرخى نەوت هەبوە، پاشان کۆتایی قەیرانى کۆرۆنا و کۆتایی میکانیزمەکانى
داخستن و قەدەغەى هاتوچۆى وڵاتان و گەڕانەوەى کارای کەرتى گەشتیاریى و بازرگانیى
نێودەوڵەتیى بۆ جارانى پێشوى و وردە وردە بەرز بونەوەى زیاتریش.
ئیستا بەگشبینەیەوە تەماشاى زیاتر بونى چالاکیە جیهانیەکانى
گەشت و خزمەتگوزاریی و بەرهەمهێنان دەکرێت، بە گەڕانەوەى تاکەکان بۆ چالاکیە
گەشتیاریی و کۆمەڵایەتیەکانیان و کۆتایی ماوەى داخستنى گشتى (Lock down) هەروەها کۆمپانیاکان قەرەبوى زیانەکانیان بکەنەوە کەلەم ماوەیەدا دوچارى هاتون. هەمو
ئەمەش بەشێوەیەکى پۆزەتیف ئەشکێتەوە بەسەر
ئاستەکانى داواکاریی جیهانیی لەسەر کڕینى نەوت.
نوسینى: نەبیل جەبار عەلى
سەرچاوە: میدیل ئیست
وەرگیڕانى: سبەى