(سبەی):

دوای رۆشتنی كۆلۆنیالیزمى داگیرکەر و بەجێهێشتنى ژماره‌یه‌ك وڵاتی عه‌ره‌بی، کۆمەڵێک سیستم و رژێم هاتنە ئارا کە بە نیشتیمانى ناو دەبران.

ئەو سیستمانە کۆمەڵێک دروشمی کاریگەریان بەرز دەکردەوە پەیوەست بە زەوى و کەرامەت و ئازادى و سەربەخۆیی، بەڵام ئەوەندەى نەبرد هەر پاش سەرکەوتن کەوتنە سەرکوتکردن و بڵاو کردنەوەى تۆقین، ئەویش  بەهۆى ئەوەى شکستخواردو بون لە پڕکردنەوەى بۆشایی سیاسی دوای سەربەخۆیی .

ئەم رژێمانە دەستیان دایە گەندەڵى دارایی و ئیدارى، لەبەرئەوەش کە هەڵگرى پاشخانێکى سەربازى بون بۆیە دەستیان دایە سەرکوتکارى و دیکتاتۆریەت، راستە هەندێک گۆڕانکاریى رۆشنبیرى و کۆمەڵایەتى رویدا، بەڵام ئەوە جۆرێک بو لە لیبرالیەتى شێوێنراو، زیاتر نزیک بو لە رەگەزپەرستى و گەندەڵى و جیاکارى مەزهەبى و ئیتنى.

بەهاى هاونیشتیمانێتى هیچ دەرفەتێکى وەرنەگرت، بەڵکو ئەوەى بو بە ناونیشانى قۆناغەکە ململانێ و جەنگى ناوخۆیی و خۆپەرستى و داخران و پاشکەوتەیی و نەزانى ... بو، بەڵى ئەوان کۆلۆنیالیزمیان دەرپەڕاند، بەڵام جارێکى تر کەوتنەوە خزمەتى، بەشێوەى جیاواز و خراپتریش.

گواستنەوەى چەمکەکانى سەردەمى رێنیسانس لە فەرەنساوە بۆ میسر و پاشان هەمو جیهانى عەرەبی شتیکى سروشتى بو، بەڵام ئەو چەمکانە لە مەیدانى سیاسیدا رەنگیان نەدایەوە، چونکە هیچ کام لە رژێمە سیاسییە حاکمەکان گرنگیان بەو چەمکانە نەدا کە دەرهاوێشتەى قۆناغەکە بون.

لەژێر سایەى ئەو دروشمانەوە و بە درۆوە لەلایەن کۆمەڵێک جوڵانەوەى سیاسییەوە وڵاتانى عەرەبى جارێکى تر داگیرکرانەوە، ئەو جوڵانەوانە دەستیان دایە دیکتاتۆرییەت و بەتاڵانبردنى سامانى وڵات و سوکایەتى کردن بە گەلان.

کێشەکە ئەوەیە ئەو جوڵانەوانە پێشتر کارتى دروشمەکانى هاونیشتیمانێتیان بەرزدەکردەوە بۆ روبەڕوبونەوى داگیرکەر، بەڵام دواى سەربەخۆیى و سەرکەوتن ئەو دروشمانەیان فڕیداو خستیانە ژێرپێ  و هیچ گرنگیەکییان بە دامەزراندنى دەوڵەتى یاسا و دام دەزگا نەدا.

ئەم بۆشاییە وایکرد دەسەڵاتى رژێمەکان بخرێتە پێش کەرامەت و مافى گەلان، میلـلەتانى ئەم ناوچەیە زۆر ئازاریان چەشت، بەشێوەیەک هەندێکیان لە بێهیواییدا کەناریانگرت و بێدەنگ بون.

ئەو رژێمانە زۆربەیان سەرکەوتوبون لە خەساندنى عەقڵى مرۆڤى عەرەبى (ناوچەکە- وەرگێڕ) بۆیە بونە لەمپەڕ لەبەردەم پێشکەوتنى ئەم عەقڵە و تروسکاییان تیا کوژاندەوە، ئەم عەقڵەش تەسلیمى ئەم سەرکوتکاریەبو، بۆە خزمەتکارى دروشمە حیزبى و تاقمگەرایی و مەزهەبیەکان.

وردە وردە ئەم رژێمە عەرەبیە لە دوای ساڵی (1967)ەوە درزى تێکەوت و بەپێى کات کەوتە داڕمان، زۆربەى دەوڵەتە عەرەبییەکان ئەزمونی تاڵیان چەشت و بەرەو داڕمان رۆشتن و هەندێکیان ناویان کەوتە ناو لیستى دەوڵەتانى شکستەوە، وەک  سودان و عێراق و لیبیا و یەمەن، ئەمەش بەهۆى نەبونى پرۆژەى هاونیشتیمانیى بونەوە.

لەهەمانکاتدا کۆمەڵێک هێزو گروپى نا نیزامیى وەک داعش و حیزبوڵا و گروپى حوسی بەهێزبون و گەشەیان کرد، ئەمەش دەرخەرى ئەو لاوازى و شکستەیە کە لەناو ناواخنى ئەو دەوڵەتانەدا هەیە و خاڵییە لەهەر جۆرە سیستم و رێکخستنێک پەیوەندى و ململانێ و قەیرانەکانى رێکبخات.

جا لەسایەى ئەم  ململانێ و بەگژداچونەوە حیزیبى و فیکرییانە زۆر سروشتییە لێکترازان روبدات، چونکە ئەمانە لە کاتێکدا رودەدەن کە هێشتا چەمکى هاونیشتیمانێتى کاری بۆ نەکراوە و دانەمەزراوە، لێرەشەوە ئەو پرسیارە دێتە ئارا ئایا کۆمەڵگاى عەرەبیی دەتوانێت لە قەیرانەکانى بێتە دەرەوە و ببێتە کۆمەڵگایەکى هاوچەرخ؟.

وەڵام نەخێرە، چونکە ئەم کۆمەڵگایانە دەناڵێنن بە دەست نوخبەیەکى سیاسیی لاواز و کەمى هۆشیارى سیاسی و فەرهەنگى و زاڵبونى دەمارگیریى ئایدۆلۆژیى و عەشائیرى لەناو ناسنامەى کۆمەڵایەتیدا و نەبونى پێگەیەکى کۆمەڵایەتى دامەزراو.

هەر گۆڕانکارییەک لەم کۆمەڵگایانەدا پێش هەرشت پێویستى بە زەمینەسازى هەیە، لە روى چاکسازى ئاینى و پیشەسازى و تەکنیکى و رۆشنگەرى و فیکرییەوە، وەک نوسەر هیشام جەعیت دەڵێت:

چەندین شۆڕش و کودەتا و هەڵبژاردن و گۆڕانکارى و زۆر هەنگاوى دیکە نران، بەڵام قەیرانى عەرەب هەر وەک خۆى مایەوە، ئەمە پرسیار لەسەر شێوەى رژێمى حوکمڕان و ئەوەى خەونەکانى مرۆڤى ئەم ناوچەیە دێنێتەدى، دروست دەکات.

سیستمە پاشایەتییەکان باشتر توانیان لێوەشاوەیی خۆیان بسەلمێنن، بەبەڵگەى مامەڵەکردنیان لەگەڵ روداوەکان و هاتنە دەرەوە لە قەیران و تێپەڕاندنى قەیرانەکان، لەکاتێکدا زۆرینەى رژێمە کۆماریەکان لەم بوارانەدا شکستیان هێنا.

حەلیم بەرەکان راستى وت کاتێک وەسفى کۆمەڵگا عەرەبیەکانى بەم شێوەیە کرد: کۆمەڵگایەکى پاشکەوتوى کۆیلە دەناڵێنێت بەدەست هەژارى و جیاوازى چینایەتى وهەمەچەشنیی لە زۆرى ئایدۆلۆژیا و ئینتیماى جیاواز و ئیتن و نەژاد و لایەنداریی و ستەمى دەوڵەتى خۆسەپێن، هەروەها کۆمەڵگایەکى باوکسالارى چاولێکەر کە مەیلى بەلاى زۆرداریا هەیە لەسەر هەمو ئاستەکان.

عەرەب خۆیان بەرپرسن لە هۆکارەکانى دواکەوتوییان، قەوانى شکاوى دەستى دەرەکى و پلانى داگیرکەرانیش هیچ بەهایەکى نەماوە و کەس گوێ لەو پاساوانە ناگرێت، ئیستاش دەستکردن بە پرۆسەى چاکسازى سیاسی و ئابورى لە جیهانى عەرەبیدا تاکە دەرچەیە.

پرۆسەى چاکسازى هەروا بۆ یارى کردن نییە، بەڵکو پێویستیەکى بێ پێچ و پەنایە، چونکە زۆربەى شێوەى کارکردنە سیاسییەکانى ئیستا ئیتر باویان نەماوە و بەرگەى قۆناغى داهاتو ناگرن، بەتایبەت کە جیهان بە قۆناغێکى نوێدا تێپەڕدەبێت، پێش ئەوەش کۆرۆنا پەیدا ببێت و بارى ژیانى خەڵکى قورستر بکات.

راستى ئەوەیە، ناتوانین لە دەوڵەتى شکست رزگاربین و بگەینە سەربەخۆیی و کێبڕکێ لەسەر گۆڕەپانى نێودەوڵەتى تەنها لەرێگەى چاوخشاندنەوە نەبێت بە بارودۆخى سیاسیماندا، ئەویش بە بیرێکى ئازاد و رۆشنگەر و بە ئیرادەیەکى سیاسییەوە کە دەستپێشخەریی چاکسازى ئەنجام بدات.

نوسینی: زوهەیر حارسی
وەرگێڕانی: سبەی
 سەرچاوە:

شەرقولئەوسەت